Στάσεις και αντιδράσεις της ελληνορθόδοξης κοινωνίας απέναντι στο διωγµό των Εβραίων συµπολιτών της στη διάρκεια της γερµανικής Κατοχής

Αξίζει πραγματικά να διαβαστεί μέχρι το τέλος....

Φίλιππος Κάραµποτ^

Abstract

The article critically assesses the multifaceted material on which the examination of the stances and responses of the Greek Orthodox society, at a collective level, to the persecution of its Jewish fellow- citizens during the German occupation, rests. Focusing on the case of the most numerous and distinct Jewish community, that of Salo- nika, it seeks to study the historicity of these stances and responses, in the context of both time and space and, whenever this is feasible and applicable, in a comparative one.

Εισαγωγή

Στο δυτικό κόσµο σήµερα αποτελεί µάλλον κοινό τόπο ο χαρακτη- ρισµός της µαζικής, οργανωµένης εξολόθρευσης από το χιτλερικό καθεστώς εθνοτικών οµάδων, κατά κύριο λόγο, των Εβραίων, ως το

«αρχέτυπο του κακού».¹ Κι αυτό παρά τα αρκετά παραδείγµατα εθνοκάθαρσης στο τέλος του 20ού και τις αρχές του 21ου αιώνα, αλλά και την απήχηση που ασκούν στην παγκόσµια κοινή γνώµη οι θέσεις αρνητών του ναζιστικού εγκλήµατος, από τον Άγγλο ιστορικό

• Τµήµα Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών, King’s College, Λονδίνο. Ευχαρι- στώ τους ∆ηµήτρη Βαρβαρίτη, Jason Leech και Αλεξάνδρα Πατρικίου για τη βιβλι- ογραφική τους συνδροµή στη συγγραφή του άρθρου.

1. Dan Stone, “Introduction”, στο Dan Stone (επιµ.), The Historiography of the Holocaust, Palgrave Macmillan, Νέα Υόρκη 2005, σ. 1.

Ντέιβιντ Ίρβινγκ έως τον πρόεδρο του Ιράν –και ενώ η δηµοσιο- ποίηση τέτοιων απόψεων αποτελεί ποινικό αδίκηµα εδώ και µία δε- καετία στην Οµοσπονδιακή ∆ηµοκρατία της Γερµανίας και στην Αυστρία. Από την άλλη πλευρά, η πλούσια ιστοριογραφική παρα- γωγή έχει υπερκεράσει το ερµηνευτικό δίπολο «εκούσιων» (intentionalists) και «χρηστικών» (functionalists) φορέων στην εξό- ντωση των Εβραίων,² το οποίο κυριάρχησε στη δεκαετία του ’80, τονίζοντας ότι παράµετροι όπως η χρονική και γεωγραφική συγκυ- ρία, για παράδειγµα, αποτελούν εξίσου ουσιώδη αναλυτικά εργα- λεία στην ερµηνεία του φαινοµένου. Την ίδια στιγµή, όµως, έχει αρ- χίσει να αµφισβητείται το οικοδόµηµα περί «αρχέτυπου» ως, κατά το µάλλον ή ήττον, απόρροια αυτού που ο Άγγλος ιστορικός Ρί- τσαρντ Έβανς ονοµάζει «λατρεία της µνήµης» (cult of memory),³ αποτρέποντας µε αυτόν τον τρόπο τη σύγκρισή του µ’ άλλα παρα- δείγµατα γενοκτονίας.⁴

Σε κάθε περίπτωση πάντως, σειρά ερωτηµάτων παραµένει: Πώς συνδέεται το πολυσχιδές φαινόµενο του αντισηµιτισµού (γενικά, αλλά και κατά περίπτωση) µε τη γενοκτονία των Εβραίων; Αντί- στροφα, θα λάβαινε αυτή χώρα αν δεν είχαν υπάρξει στο πρόσφατο παρελθόν σύντονες αντισηµιτικές πρακτικές; Στην προπολεµική Γερµανία δεν συναντώνται τα πογκρόµ που παρατηρούνται στην περίπτωση άλλων κρατικών οντοτήτων στα τέλη του 19ου αιώνα, όπως, για παράδειγµα, στην αυτοκρατορική Ρωσία, ούτε η συλλή- βδην διαπόµπευση του Εβραίου «άλλου», όπως, για παράδειγµα, µε την υπόθεση Ντρέυφους στη Γαλλία. Όπως δε πρόσφατα κατέδειξε

2. Mark Roseman, The Wannsee Conference and the Final Solution. A Reconsid- eration, Metropolitan Books, Νέα Υόρκη 2002, σ. 6.
3. A. Dirk Moses, “The Holocaust and Genocide”, στο Dan Stone (επιµ.), The Histo- riography of the Holocaust, Palgrave Macmillan, Νέα Υόρκη 2005, σ. 549.
4. Εδώ χρησιµοποιώ τον όρο «γενοκτονία», αντί για «Ολοκαύτωµα», για να περι- γράψω την εξόντωση των έξι και πλέον εκατοµµυρίων Εβραίων, υιοθετώντας τη συλλογιστική και ερµηνεία της Οντέρ Βαρών-Βασάρ, «Η γενοκτονία των Ελλήνων Εβραίων (1943-1944) και η αποτύπωσή της: Μαρτυρίες, λογοτεχνία και ιστοριο- γραφία», στο Γιώργος Αντωνίου - Νίκος Μαραντζίδης (επιµ.), Η εποχή της σύγχυ- σης. Η δεκαετία του ’40 και η ιστοριογραφία, Εστία, Αθήνα 2008, σσ. 290-294.

o Γερµανο-εβραίος ιστορικός Oded Heilbronner, ο αντισηµιτισµός όχι µόνο δεν ήταν διάχυτος στη ∆ηµοκρατία της Βαϊµάρης, αλλά ούτε και έπαιξε πρωτεύοντα ρόλο στην άνοδο του Χίτλερ στην ε- ξουσία.⁵ Άραγε αυτό υποδηλώνει ότι τα ναζιστικά κρεµατόρια δεν αποτέλεσαν την κορύφωση του «µακροβιότερου µίσους»⁶ στην ι- στορία της ανθρωπότητας; Ή µήπως ήταν η ολοκληρωτική ακύρω- ση της κανονιστικής πίστης στην αξία της ανθρώπινης ζωής που µε- τέβαλε πλήρως τις βάσεις αυτού του µίσους;

Αντίστοιχα ερωτήµατα ανακύπτουν και σε ό,τι αφορά τις στά- σεις των µη εβραϊκών πληθυσµιακών οµάδων απέναντι στο διωγµό και την εκτόπιση των «απάτριδων» Εβραίων από τις περιοχές που διαβιούσαν, η εξέταση και η ερµηνεία των οποίων δεν θα πρέπει να ορίζεται σ’ ένα ποσοτικό πλαίσιο, του τύπου ποιος ο αριθµός των Εβραίων πριν και µετά τη γενοκτονία τους. Σε συλλογικό επίπεδο, η προσφορά βοήθειας, πρακτικής ή ηθικής, η εκδήλωση συµπάθειας, αλλά και η παθητική αδιαφορία, προς τους δοκιµαζόµενους Εβραί- ους, η ανοιχτή συνεργασία µε τους Ναζί και/ή τους γηγενείς συνο- δοιπόρους τους για την υλοποίηση της «Τελικής Λύσης», εξηγού- νται κυρίως ως απόρροια των επειγουσών αναγκών της χρονικής συγκυρίας στο συγκεκριµένο χώρο; Ή µήπως καθορίζονταν και από το βαθµό πολιτικής και πολιτισµικής ενσωµάτωσης (ή και αφοµοί- ωσης) του εβραϊκού στοιχείου στην εκάστοτε τοπική κοινωνία,⁷ αλ- λά και στο πλαίσιο της εµπειρίας και της µνήµης παρελθόντων α- ντισηµιτικών (και φιλοσηµιτικών) αντιλήψεων και πρακτικών από την πλευρά της χριστιανικής, στις περισσότερες των περιπτώσεων,

5. Oded Heilbronner, “German or Nazi Antisemitism?”, στο Dan Stone (επιµ.), The Historiography of the Holocaust, Palgrave Macmillan, Νέα Υόρκη 2005, σσ. 9-23.
6. Πρβλ. Robert S. Wistrich, Anti-Semitism. The Longest Hatred, Methuen, Λονδί- νο 1991.
7. Lawrence Baron, “The Holocaust and Human Decency: A Review of Research on the Rescue of Jews in Nazi Occupied Europe”, Humboldt Journal of Social Rela- tions, 13/1-2 (1985-86), 238, και Henry Abramson, “A Double Occlusion: Sephar- dim and the Holocaust”, στο Zion Zohar (επιµ.), Sephardic and Mizrahi Jewry. From the Golden Age of Spain to Modern Times, New York University Press, Νέα Υόρκη 2005, σ. 290.

πλειονότητας; Οι περιπτώσεις είναι τόσο πολλές όσο και αντιφατι- κές. Για παράδειγµα, το ολιγάριθµο εβραϊκό στοιχείο στη Βουλγα- ρία ήταν πρόδηλα ελάχιστα ενσωµατωµένο στη βάση της κοινωνίας, γεγονός όµως που δεν εµπόδισε σηµαντικούς πόλους της χριστιανι- κής κοινωνίας, όπως την Εκκλησία, να δηµοσιοποιήσουν την αντί- θεσή τους στην αντισηµιτική θέση και πολιτική µέρους της φιλονα- ζιστικής πολιτικής ελίτ της χώρας.⁸ Αντίθετα, στην κατεχόµενη Ολ- λανδία και στη γερµανοκρατούµενη ∆ανία, όπου ο βαθµός ενσωµά- τωσης των Εβραίων ήταν αρκετά µεγάλος, οι φιλοσηµιτικές αντι- δράσεις σε συλλογικό επίπεδο στη µεν πρώτη ήταν από ανύπαρκτες έως χλιαρές, στη δε δεύτερη ήταν, ως επί το πλείστον, έντονες.⁹ Τα παραπάνω µάλλον επιβεβαιώνουν, παρά αναιρούν, τη ρήση ότι γε- νικεύσεις οποιουδήποτε είδους προσκρούουν στη «δύσκαµπτη ιδι- αιτερότητα» κάθε χώρας.¹⁰

Ας σηµειωθεί πάντως ότι η a priori υιοθέτηση της όποιας «ιδιαι- τερότητας», ως το κατεξοχήν ερµηνευτικό εργαλείο, είναι από µόνη της εξίσου «δύσκαµπτη». Όταν µάλιστα τονίζεται άκριτα και χωρίς ορθή ερµηνεία ούτε των καθ’ ηµάς, τότε οδηγεί στη διαιώνιση µύθων. Για παράδειγµα, σε πρόσφατη εµπεριστατωµένη µελέτη µε τίτλο Ελ- λάδα: µια εβραϊκή ιστορία, σηµειώνεται ότι ο αρχιεπίσκοπος ∆αµα- σκηνός υπήρξε ο «µόνος επικεφαλής [χριστιανικής] εκκλησίας στην Ευρώπη που επίσηµα καταδίκασε τη µεταχείριση των Εβραίων» από

8. Frederick B. Chary, The Bulgarian Jews and the Final Solution, 1940-1944, Uni- versity of Pittsburgh Press, Πίτσµπεργκ 1974, και του ίδιου, “Bulgaria”, στο David

S. Wyman (επιµ.), The World Reacts to the Holocaust, The Johns Hopkins Univer- sity Press, Βαλτιµόρη 1996, σσ. 256-291. Βλ. και το άρθρο της Ρουµιάνα-Χρηστίδη στον παρόντα τόµο.

9. Jacques Presser, Ashes in the Wind. Destruction of Dutch Jewry, Souvenir Press, Λονδίνο 1968, και Debórah Dwork - Robert-Jan van Pelt, “The Netherlands”, στο David S. Wyman (επιµ.), The World Reacts to the Holocaust, The Johns Hopkins University Press, Βαλτιµόρη 1996, σσ. 45-77· Leo Goldberger (επιµ.), The Rescue of the Danish Jews. Moral Courage Under Stress, New York University Press, Νέα Υόρκη 19876, και Emmy E. Warber, A Conspiracy of Descency. The Rescue of the Danish Jews During World War II, Basic Books, Λονδίνο 2005.
10. Michael R. Marrus - Robert O. Paxton, “The Nazis and the Jews in Occupied Western Europe”, Journal of Modern History, 54/4 (1982), 713.

τους Γερµανούς κατακτητές.¹¹ Κι όµως, στο γνωστό υπόµνηµα της ελίτ της χριστιανικής Αθήνας που ο ∆αµασκηνός συνέταξε και απέ- στειλε στον πληρεξούσιο του Γ΄ Ράιχ στην πρωτεύουσα, δεν «κατα- δικάζεται» η γερµανική στάση, καθώς «οι κάτωθι υπογεγραµµένοι δεν ζητούµεν [...] να υπεισέλθωµεν καθ’ οιονδήποτε τρόπον εις το ζήτηµα γενικής τακτικής των Γερµανικών Αρχών εν τη χώρα µας ή αλλαχού», αλλά υποβάλλονται ορισµένες σκέψεις µε αφορµή ένα ζή- τηµα που «κρατεί εις περισυλλογήν και συγκίνησιν ολόκληρον την ελληνικήν κοινωνίαν» και ζητείται όπως «προσωρινώς τουλάχιστον η δίωξις του Ισραηλιτικού στοιχείου εξ Ελλάδος ανασταλή».¹² Ούτε βέ- βαια ο προκαθήµενος της Εκκλησίας της Ελλάδος ήταν ο µόνος χρι- στιανός θρησκευτικός ηγέτης που δηµόσια έλαβε θέση ενάντια στο διωγµό γηγενών Εβραίων, όταν αναλογιστεί κανείς τη συλλογική και ατοµική θετική στάση απέναντι στους Εβραίους «συνυπηκόους» τους (όχι όµως και απέναντι στους Εβραίους των περιοχών υπό βουλγαρι- κή Κατοχή) των Βούλγαρων θρησκευτικών ηγετών,¹³ αλλά και την αντίστοιχη του προτεσταντικού (όχι όµως και του καθολικού) κλήρου στη Νορβηγία του Κουίσλινγκ.¹⁴

Ο στόχος του κειµένου που ακολουθεί είναι διττός: Αφενός, να εκτιµήσει κριτικά το υλικό που αφορά τις στάσεις και αντιδράσεις της ελληνορθόδοξης κοινωνίας, σε συλλογικό κυρίως επίπεδο, απέ-

11. K. E. Fleming, Greece: A Jewish History, Princeton University Press, Πρίνστον

2008, σ. 132 (η έµφαση δική µου)· πρβλ. Γιώργος Μαργαρίτης, Ανεπιθύµητοι συ-

µπατριώτες. Στοιχεία για την καταστροφή των µειονοτήτων της Ελλάδας. Εβραίοι, Τσάµηδες, Βιβλιόραµα, Αθήνα 2005, σσ. 115-116.

12. Ηλίας Βενέζης, Αρχιεπίσκοπος ∆αµασκηνός. Οι χρόνοι της δουλείας, Εστία, Αθήνα 1981, σσ. 266-268 (η έµφαση στο πρωτότυπο).
13. Tzvetan Todorov, The Fragility of Goodness. Why Bulgaria’s Jews Survived the Holocaust. A Collection of Texts with Commentary, µετάφρ. Arthur Denner, Wei- denfeld & Nicolson, Λονδίνο 2001, passim, και Pavel Stefanov, “The Bulgarian Or- thodox Church and the Holocaust: Addressing Common Misconceptions”, Religion in Eastern Europe, 26 (2006), 10-19.
14. Samuel Abrahamsen, Norway’s Response to the Holocaust. A Historical Per- spective, Holocaust Library, Νέα Υόρκη 1991, σσ. 140-147, και Martin Gilbert, The Righteous. The Unsung Heroes of the Holocaust, Henry Holt, Νέα Υόρκη 2003, σσ. 252-253.

ναντι στο δράµα των Εβραίων συµπολιτών της στη διάρκεια της γερµανικής Κατοχής, καταθέτοντας εν παρόδω και ορισµένες σκέ- ψεις για τη σχετική µε το θέµα ιστοριογραφική παραγωγή·¹⁵ αφετέ- ρου, επικεντρώνοντας στην περίπτωση της πιο πολυπληθούς και ευδιάκριτης εβραϊκής κοινότητας, να εξετάσει την ιστορικότητα των όποιων στάσεων και αντιδράσεων, εντάσσοντάς τις στα σηµαινόµε- να τόσο του χώρου, όσο και του χρόνου και –όπου αυτό είναι εφι- κτό– σ’ ένα συγκριτικό πλαίσιο.

Σε µεγάλο βαθµό, ο ερευνητής που αποπειράται να εξετάσει τις στάσεις και αντιδράσεις της ελληνορθόδοξης κοινωνίας στη διάρ- κεια της Κατοχής απέναντι στο ξεκλήρισµα του ελληνικού εβραϊ- σµού¹⁶ βρίσκεται αντιµέτωπος όχι µόνο µε την ανεπάρκεια του πρωτογενούς υλικού (για παράδειγµα, τόσο τα αρχεία δηµοσίων υπηρεσιών πόλεων, όπως τα Γιάννινα και η Κέρκυρα, όπου ζούσαν πολυπληθείς εβραϊκές κοινότητες, όσο και τα αρχεία των ίδιων των κοινοτήτων δεν «σώζονται»), αλλά και µε τις σιωπές των πηγών που είναι προσβάσιµες. Κι αυτό επειδή σηµαντικά για το θέµα αρχεία, όπως της Ιεράς Μητρόπολης Θεσσαλονίκης (ΙΜΘ), της Γενικής

∆ιοίκησης Μακεδονίας (Γ∆Μ), των κατοχικών κυβερνήσεων και της εξόριστης κυβέρνησης, είναι ελλιπή, για λόγους που δεν σχετίζονται πάντα µε την καταστροφή τους σε χρόνους χαλεπούς. Για παρά- δειγµα, στα πρακτικά διεθνούς συνεδρίου για τις εβραϊκές κοινότη- τες της Νοτιοανατολικής Ευρώπης που δηµοσιεύτηκαν το 1997, κα- θηγητής στο Αριστοτέλειο αναφέρει ότι είχε εντοπίσει στο αρχείο της ΙΜΘ ένα φάκελο σχετικά µε τις «δοκιµασίες των Εβραίων» στη διάρκεια της Κατοχής και το µητροπολίτη Γεννάδιο. Όταν ξαναεπι- σκέφτηκε το αρχείο για να το µελετήσει, είχε κάνει φτερά.¹⁷ Ο ιστο-

15. Ενδελεχής εξέταση στο Βαρών-Βασάρ, «Η γενοκτονία».
16. Πίνακας για «απώλειες» στο Κεντρικό Ισραηλιτικό Συµβούλιο Ελλάδος (ΚΙΣ), Το ολοκαύτωµα των Ελλήνων Εβραίων. Μνηµεία και µνήµες, Γενική Γραµµατεία Νέας Γενιάς, Αθήνα 2007, σ. 199· ενδελεχής συζήτηση των αριθµητικών δεδοµέ- νων στο Χάγκεν Φλάισερ, Στέµµα και σβάστικα. Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης 1941-1944, τόµ. 2, Παπαζήσης, Αθήνα 1995, σσ. 342-348.
17. Athanassios E. Karathanassis, “The Relations Between the Jewish Community and Metropolitan Gennadios of Thessaloniki (1912-51)”, στο I. K. Hassiotis (επιµ.),

ρικός Βασίλης Ριτζαλέος, εργασία του οποίου συµπεριλαµβάνεται στον παρόντα τόµο, παρατηρεί πως, σε ό,τι αφορά το εβραϊκό θέµα, τα αρχεία της ΙΜΘ «δεν µίλησαν» και ότι απουσιάζουν σηµαντικά στοιχεία.¹⁸ ∆ιδακτορικός φοιτητής, σε άρθρο του για το γενικό διοι- κητή Μακεδονίας και τους Εβραίους της πόλης, σηµειώνει ότι στο αρχείο της Γ∆Μ δεν υπάρχουν ούτε καν αντίγραφα των ελάχιστων εκθέσεων και αναφορών του Βασίλη Σιµωνίδη που σώζονται στο αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών.¹⁹ Σε ό,τι αφορά δε το υλικό που συµπεριλαµβάνεται σε ογκώδη τόµο της Υπηρεσίας Ιστορικού Αρ- χείου του τελευταίου,²⁰ σωστά έχει υποστηριχτεί ότι «δεν µας φέρ- νει καθόλου κοντύτερα» στο να καταλάβουµε τις στάσεις των «δη-

µόσιων αξιωµατούχων, της Εκκλησίας ή της κυβέρνησης [...]. Η πα- ρουσίαση αυτών των εγγράφων [...] απλά και µόνο στηρίζει µύθους αντί να επιτρέπει τη βαθύτερη κατανόηση των πραγµατικοτήτων της εποχής του πολέµου».²¹

Από την άλλη πλευρά, το πρωτογενές υλικό που είναι προσπε- λάσιµο χρήζει ιδιαίτερης προσοχής και πρέπει πάντοτε να ερµηνεύ- εται στα συµφραζόµενα του µικροχρόνου, του γεωγραφικού και του κοινωνικού χώρου απ’ όπου προέρχεται. Βέβαια, κάτι τέτοιο ισχύει για κάθε περίπτωση, µόνο που εδώ η απουσία πολυσχιδούς υλικού και µια προδιάθεση, δεδοµένων των πανανθρώπινων διαστάσεων του εγκλήµατος, για καταµερισµό ευθυνών ίσως µας προτρέπουν να βλέπουµε το υπάρχον υλικό µε µια λιγότερο από όσο θα έπρεπε κρι- τική µατιά. Ο βίαιος αντισηµιτικός λόγος της δωσιλογικής Νέας Ευ- ρώπης αποτελεί µια τέτοια περίπτωση –και όχι µόνο επειδή αντλώ

The Jewish Communities of Southeastern Europe, Institute for Balkan Studies,

Θεσσαλονίκη 1997, σ. 223.

18. Η Καθηµερινή, 5 Ιουνίου 2008, σ. 7.
19. Andrew Apostolou, “‘The Exception of Salonika’: Bystanders and Collaborators in Northern Greece”, Holocaust and Genocide Studies, 14/2 (2000), 196.
20. Θάνος Βερέµης - Φωτεινή Κωνσταντοπούλου (επιµ.), Οι Έλληνες Εβραίοι. Στοιχεία της ιστορίας τους µέσα από διπλωµατικά και ιστορικά έγγραφα του Υ- πουργείου Εξωτερικών, Καστανιώτης, Αθήνα 1998.
21. Mark Mazower, “Essay Review”, Journal of Modern Greek Studies, 17/2 (1999), 415.

συχνά υλικό από την εφηµερίδα αυτή. ∆εν θεωρώ βέβαια ότι ο δη-

µόσιος λόγος της, όπως και ο αντίστοιχος της επίσης δωσιλογικής Απογευµατινής, επηρέασαν κατά κανέναν τρόπο την πολιτική των Γερµανών στην εξόντωση του εβραϊκού στοιχείου της πόλης· ως ένα βαθµό πάντως της προσέδωσαν την όψη ενός µη ηθικά επιλήψιµου γεγονότος.²²

Για παράδειγµα, λιγότερο από δύο βδοµάδες από την είσοδο των γερµανικών στρατευµάτων στη συµπρωτεύουσα και µια βδο-

µάδα πριν από την έπαρση της σβάστικας στο βράχο της Ακρόπο- λης, το κύριο πρωτοσέλιδο άρθρο της εφηµερίδας αποφαίνεται ότι

µε την αξονική νέα τάξη πραγµάτων «θα εξωσθούν από την κοινω- νικήν και πολιτικήν ζωήν των λαών οι Εβραίοι».²³ Είκοσι δύο µήνες αργότερα, το κατεξοχήν όργανο της «έρπουσας δηµοσιογραφίας»²⁴ στην κατοχική Ελλάδα εκφράζει την ανησυχία του για τη βραδεία, όπως ισχυρίζεται, υλοποίηση της χιτλερικής νέας τάξης πραγµάτων στην επικράτεια γενικότερα, στη Θεσσαλονίκη ειδικότερα:

«Εις όλην την Ευρώπην τακτοποιείται βαθµιαίως, αλλά µε σταθερό- τητα, το ζήτηµα των Εβραίων. Εις την Ελλάδα ακόµη δεν έχει γίνει τίποτε το αποφασιστικόν. Ο αντισηµιτισµός, ως ανάγκη εθνικής α-

µύνης, ευρίσκεται ακόµη εις κατάστασιν λανθάνουσαν και δεν προ- σέλαβε τον απαιτούµενον µαχητικόν χαρακτήρα [...]. Εις την Θεσ- σαλονίκην οι Εβραίοι έχουν στήσει από µακρού µίαν από τας σπου- δαιοτέρας εβραϊκάς φυλάς του κόσµου. Ζουν εις το περιθώριον της ελληνικής ζωής, χωρίς να µετέχουν των συγκινήσεων, των θλίψεων και των ενθουσιασµών του ελληνισµού, είναι ξένοι και όχι απλώς ξέ-

22. Αλεξάνδρα Πατρικίου, «Μια “νέα” ιστορική περίοδος υπό συγκρότηση: Όψεις του δηµόσιου λόγου των εφηµερίδων Νέα Ευρώπη και Απογευµατινή στην κατοχι- κή Θεσσαλονίκη», στο Γιάννης Κοτσιφός (επιµ.), Εθνική Αντίσταση 1941-1944. Ο παράνοµος Τύπος στη Βόρεια Ελλάδα, Μορφωτικό Ίδρυµα Ένωσης Συντακτών Ηµερησίων Εφηµερίδων Μακεδονίας-Θράκης, Θεσσαλονίκη 2009, σ. 145. Γενικό- τερα για τη Νέα Ευρώπη, βλ. της ίδιας, «“Η Ευρώπη της Νέας Ευρώπης”: Απεικο- νίσεις της γηραιάς ηπείρου σε µια δοσιλογική εφηµερίδα της Θεσσαλονίκης, 1941- 44», Ίστωρ, 15 (2009), 213-245.
23. «Ο αναδηµιουργός της Ευρώπης», Νέα Ευρώπη, 20 Απριλίου 1941, σ. 1.
24. Πρβλ. Lucjan Dobroszycki, Reptile Journalism. The Official Polish Language Press Under the Nazis, 1939-1945, Yale University Press, Λονδίνο 1994.

νοι περιοριζόµενοι εις στάσιν απαθείας. Είναι εχθροί, έτοιµοι να συ- νεργασθούν µε οίον δήποτε εχθρόν µας, εχθροί από πολιτικήν και φυλετικήν θέσιν, εχθροί από ένστικτον [...]. Είναι ανάγκη σήµερον να τακτοποιηθή άπαξ διά παντός το εβραϊκόν ζήτηµα και να τοπο- θετηθή πραγµατικά ο Εβραίος, εις το περιθώριο εκείνο, όπου και ο ίδιος τοποθετεί ψυχικά τον εαυτόν του. Είναι καιρός να διαφορο- ποιηθή από το έθνος, να χωρίση, να µείνη ο Εβραίος µε το διακριτι- κόν γνώρισµα, ο εχθρός και ο υπονοµευτής τον οποίον κρατούν εις απόστασιν. Ο αδυσώπητος και δόλιος εχθρός, που ονειρεύεται την κατάλληλον ευκαιρίαν δια να εκδικηθή, δια να πλήξη την Ελλάδα και να την υποτάξη».²⁵

Στην πρώτη περίπτωση, είναι µε αφορµή τα γενέθλια του Χίτλερ που οι Έλληνες συντάκτες της εφηµερίδας προσφέρουν στους ανα- γνώστες τους µια ακατέργαστη εκδοχή της αξονικής νέας τάξης πραγµάτων, που αναµφίβολα θα «διακόσµησε» τις στήλες των πε- ρισσοτέρων δωσιλογικών οργάνων της κατεχόµενης Ευρώπης. Η επιχειρηµατολογία όµως του κύριου άρθρου της 12ης Φεβρουαρίου όχι µόνο χτίζεται γύρω από την εικόνα του απάτριδος εχθρού,²⁶ του οποίου η εκδίωξη σύντοµα θα αποτελέσει µονόδροµο, αλλά (ε- παν)εκδηλώνεται τέσσερις µέρες µετά την εφαρµογή των πρώτων

«φυλετικών µέτρων» στην πόλη. Η ανησυχία πιθανόν να είναι γερ-

25. «Το εβραϊκόν ζήτηµα», Νέα Ευρώπη, 12 Φεβρουαρίου 1941, σ. 1.
26. Πρβλ. µε τον αντισηµιτικό λόγο του Πολυλά το 1891, Ακρόπολις, 13/25 Μαΐου 1891: «∆ιατί θέλετε ο Κερκυραίος ν’ αγαπά τον ιουδαίον; Να τον θεωρή ίσον, α- δελφόν του; Την γλώσσαν µας δεν την οµιλούν, εις τα σχολεία µας δεν συχνάζουν, πατρίδα των δεν θεωρούν την Ελλάδα, κτήµατα αποφεύγουν να έχουν, τον παράν που κερδίζουν από ηµάς τον βγάζουν έξω, τον τοποθετούν εις ξένας τραπέζας. Με όλα τα προνόµια, µε όλην την ισοπολιτείαν αυτοί εξακολουθούν να είνε ξένοι, να είνε επήλυδες. ∆εν είνε Έλληνες [...] και δεν θέλουν να λέγωνται τοιούτοι! Επωφε- λούµενοι όµως από τα προνόµια, από την ιδιαιτέραν προστασίαν, ήτις παρεσχέθη εις αυτούς από τας κατά καιρόν κυβερνήσεις, κατέστησαν θρασύτατοι, νοµίζουν ότι αυτοί άρχουσιν επί του τόπου µας. Απεµονώθησαν. Α-πε-µο-νώ-θη-σαν! Ακού- σατέ µε [...], δεν θεωρώ γελοίον τον αντισηµιτισµόν, όχι δεν τον θεωρώ γελοίον. Είναι φυσικώτατον αίσθηµα, είναι η φυσική αντίδρασις των νεωτέρων κοινωνιών κατά της εισβολής, κατά της επικρατείας των Ιουδαίων. Ακούσατέ µε, ο Ιουδαίος απορροφά και δεν αποδίδει. Ούτε αυτής της βδέλλας το προτέρηµα έχει, η οποία αφού πίη το αίµα το ξερνά!».

µανικής έµπνευσης, εκφράζεται όµως από Έλληνες, σε ένα ελληνικό πλαίσιο, και έχει ως αποδέκτες Έλληνες.

Αν ο αντισηµιτικός λόγος της Νέας Ευρώπης ορίζεται, µεταξύ άλ- λων, στο πλαίσιο των σκληρών πραγµατικοτήτων της Κατοχής, το ίδιο συµβαίνει και µε µη δωσιλογικές περιγραφές της συλλογικής στάσης του ελληνορθόδοξου στοιχείου απέναντι στη δοκιµασία των Εβραίων συµπολιτών του. Ας δούµε, για παράδειγµα, την αναφορά

µε τίτλο «Περί της διώξεως των Εβραίων Ελλήνων υπηκόων κατοί- κων µόνον γερµανοκρατουµένης βορείας Ελλάδος και ορισµένων νή- σων», µε ηµεροµηνία 15 Σεπτεµβρίου 1943, την οποία συνέταξε και παρέδωσε στην εξόριστη κυβέρνηση ο φοιτητής Χηµείας και οπλίτης του ελληνικού στρατού Φ. Κοντόπουλος.²⁷ Ως µόνιµος κάτοικος Θεσ- σαλονίκης από το 1932 µέχρι τα µέσα Ιουλίου 1943, όταν και διέφυγε,

µέσω Τουρκίας, στη Μέση Ανατολή, ο Κοντόπουλος µας προσφέρει

µια συνοπτική περιγραφή του «µαντρώµατος» και της εκτόπισης των Εβραίων της πόλης, οι οποίοι, όπως σηµειώνει στο τέλος της αναφο- ράς του, «άµα τη εξόδω των εκ των ελληνικών συνόρων εδολοφονή- θησαν άπαντες εις ειδικούς λουτήρας διά δηλητηριώδους αερίου». Ασχέτως αν η πληροφορία αυτή, την οποία µετέφεραν σε αξιωµα- τούχους του αµερικανικού Γραφείου Στρατηγικών Υπηρεσιών στην Κωνσταντινούπολη και άλλοι Έλληνες πολίτες που δραπέτευσαν απ’ τη βόρειο Ελλάδα,²⁸ εξηγεί και την ενάργεια µε την οποία λεηλατή- θηκαν τα ακίνητα των εκτοπισµένων, ο Κοντόπουλος τονίζει ότι «ο ελληνικός λαός εις την παρούσαν περίπτωσιν εβοήθησε όσο του ήτο δυνατόν τους αδελφούς Έλληνας Ισραηλίτας» [...]. Η εν γένει στάσις του ελληνικού πληθυσµού και των Ελλήνων ανταρτών Ε.Α.Μ. [...] ήτο εξαιρετική». «∆εν φαντάζοµαι», γράφει, «να υπάρξη Ισραηλίτης πο- τέ που να ’χη την τόλµην να παραπονεθή κατά του ελληνικού πληθυ- σµού [...]. Η ελληνική ψυχή έπραξε το καθήκον της και είναι υπερή- φανος δι’ αυτό».

27. Βερέµης - Κωνσταντοπούλου (επιµ.), ό.π., σσ. 273-277.
28. Rebecca-Camhi Fromer, The House by the Sea. A Portrait of the Holocaust in Greece, Mercury House, Σαν Φρανσίσκο 1998, σσ. 156-159.

Είναι η χρήση της έκφρασης «εις την παρούσαν περίπτωσιν», αλλά και η οµολογία του ότι «βεβαίως συνέβησαν και ορισµένα έ- κτροπα» που θέτουν σε αµφισβήτηση όχι τα λεγόµενά του αλλά τα αναντίρρητα συµπεράσµατά του. Έχοντας ζήσει στη Θεσσαλονίκη για πάνω από δέκα χρόνια, ο Κοντόπουλος σίγουρα ήταν γνώστης (ίσως και να είχε και άµεση εµπειρία) της κατά καιρούς ανταγωνι- στικής και επιθετικής συµπεριφοράς ορισµένων οµάδων του ελλη- νορθόδοξου στοιχείου, κυρίως των προσφύγων του ’22, αλλά και εκείνων που κατέκλυσαν την πόλη από την Ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη την επαύριο της βουλγαρικής Κατοχής, απέναντι στους Εβραίους. Παραδέχεται µ’ άλλα λόγια, τουλάχιστον έµµεσα,

µια αλλαγή στη στάση της χριστιανικής πλειονότητας. Αναµφίβολα, το πέταγµα του γαντιού, τρόπον τινά, σε οποιονδήποτε Εβραίο θα τολµούσε να αµφισβητήσει ποτέ την ανθρώπινη στάση που επέδει- ξαν οι Έλληνες «εις την παρούσαν περίστασιν»²⁹, µπορεί να εξηγη- θεί στο πλαίσιο µιας διαχρονικής σταθεράς: Από το «ευρίσκεται, δόξα τω Θεώ, και ένας ευλογηµένος τόπος εις την Ανατολήν όπου το θηρίον αυτό [ο αντισηµιτισµός] δεν ευρίσκεται, [...] η Ελλάς», ³⁰ του 1891, στο:

«Μέσα εις τους πολλούς και µεγάλους τίτλους διά τους οποίους ο ελληνικός λαός δικαιούται να υπερηφανεύεται είναι και το ότι εις την χώραν µας ουδέποτε εξεδηλώθη αντισηµιτισµός [...]. Ο λαός

µας, [...] εις τας δυσκόλους στιγµάς της φρικτής χιτλερικής τυραννί- ας, εύρε την ευκαιρίαν να παράσχη πάσαν δυνατήν βοήθειαν και άσυλον εις τους διωκοµένους Ισραηλίτας [...]. Και οι Έλληνες είναι υπερήφανοι και δι’ αυτό».³¹

του 1944· αλλά και στη δήλωση του «µακαριωτάτου αντιβασιλέως» τον Ιούλιο του 1945 ότι η ισραηλιτική «φυλετική και θρησκευτική

µειονότης, ως γνωρίζει η διεθνής Κοινή Γνώµη και οι Ισραηλίται

29. Σηµειώνεται ότι στην έκδοση στα αγγλικά του τόµου Έλληνες Εβραίοι, η συ- γκεκριµένη έκφραση έχει µεταφραστεί ως «in these circumstances» (σ. 260), δη- λαδή «σε αυτές τις συνθήκες».
30. «Ο αντισηµιτισµός εν Ελλάδι», Εφηµερίς, 25 Ιανουαρίου 1891, σσ. 1-2.
31. «Οι Ισραηλίται», Ελευθερία, 26 Οκτωβρίου 1944, σ. 1.

όλου του κόσµου, όχι µόνον δεν ηνωχλήθη αλλ’ έτυχε παραδειγµα- τικής υποστηρίξεως και προστασίας κατά τας δυσκολωτέρας µάλι- στα ώρας της δουλείας».³² Ο κατά Κοντόπουλο όµως χαρακτηρι- σµός εκείνων που συµµετείχαν στα «έκτροπα» ως «αποκλειστικώς και µόνον [...] όργανα της Γκεστάπο» αποτελεί ευσεβή πόθο.

Η ανάγκη κριτικής προσέγγισης του συγκεκριµένου πρωτογε- νούς υλικού τίθεται εµφατικά στην περίπτωση µνηµονίων που έ- χουν συνταχθεί από συµµαχικές υπηρεσίες, συνήθως µυστικές, χω- ρίς άµεση πρόσβαση στα δρώµενα, ειδικά όταν βρίθουν από εµπει- ρικά λάθη και/ή γενικολογίες και απλουστευτικές τοποθετήσεις και ερµηνείες. Σε ένα απ’ αυτά, προϊόν αναµφίβολα πολλών διαµεσολα- βηµένων λόγων, µε ηµεροµηνία Μάιος 1943, διαβάζουµε:

«Από τότε που η Ελλάδα επανέκτησε την ανεξαρτησία της το 1830 [...], καµία φορά ο ελληνικός λαός δεν έχει επιτρέψει στον εαυτό του να γίνει αποδέκτης κανενός από τα αλλεπάλληλα κύµατα αντισηµι- τισµού που περιοδικά έχουν κατακλύσει την Ευρώπη· στην πραγµα- τικότητα, ο αντισηµιτισµός είναι ολότελα άγνωστος στην Ελλάδα και ολότελα αντίθετος µε τον εθνικό χαρακτήρα».³³

∆εν είναι τόσο πολύ το «ολότελα άγνωστος» που προβληµατίζει εδώ, όσο η αδυναµία των συντακτών αυτού και παρόµοιων συµµα- χικών µνηµονίων³⁴ να διακρίνουν µεταξύ των ποικίλων εκφάνσεων του αντισηµιτικού (και φιλοσηµιτικού) φαινοµένου στην Ελλάδα και να τις ερµηνεύσουν στο χρόνο και στο χώρο, περιοριζόµενοι σε

µια υπερφίαλη ανάλυση που επικεντρώνει στον «εθνικό χαρακτή- ρα» των Ελλήνων.

Αλλά ακόµα και µεταξύ εκείνων που είχαν άµεση γνώση και, ως κατακτητές, συµµετοχή στα δρώµενα συναντά κανείς απλουστευτι-

32. «“Εις ουδεµίαν απελευθερωθείσαν χώραν υπάρχει τόση ελευθερία όση εις την Ελλάδα”. Μία συνέντευξις του µακαριωτάτου αντιβασιλέως», Εµπρός, 10 Ιουλίου 1945, σ. 1.
33. Alexander Kitroeff, War-Time Jews. The Case of Athens, Hellenic Foundation for European and Foreign Policy, Αθήνα 1995, σσ. 80-81.
34. Michael Matsas, The Illusion of Safety. The Story of the Greek Jews During the Second World War, Pella, Νέα Υόρκη 1997, σσ. 15-124.

κές ερµηνείες σχετικά µε τις ελληνορθόδοξες αντιλήψεις γύρω απ’ αυτό που οι ίδιοι οι Ναζί (και η Νέα Ευρώπη) ανέφεραν ως το «Ε- βραϊκό Ζήτηµα». Για παράδειγµα, έχοντας περάσει πάνω από έξι

µήνες στη χώρα λεηλατώντας συναγωγές, βιβλιοθήκες, λέσχες και κατάσχοντας κοινοτικά αρχεία, ο επικεφαλής της οµάδας του Ειδι- κού Τµήµατος Ρόζενµπεργκ (Sonderkommando Rosenberg), απο- στολή του οποίου ήταν η συλλογή πληροφοριών σχετικά µε τους

«ιδεολογικούς και πολιτικούς εχθρούς του Τρίτου Ράιχ», µε τους Εβραίους και τους Μασόνους επικεφαλής της λίστας των «ε- χθρών»,³⁵ σηµείωνε µε παράπονο το Νοέµβριο του 1941:

«Για το µέσο Έλληνα ως σήµερα δεν υπάρχει σχεδόν εβραϊκό πρό- βληµα. ∆εν βλέπει τον πολιτικό κίνδυνο του παγκόσµιου ιουδαϊσµού και πιστεύει ότι λόγω του σχετικά µικρού αριθµού είναι ασφαλής από

µια πολιτιστική και οικονοµική κηδεµονία των Εβραίων».³⁶

Σίγουρα, η άποψη αυτή είναι ορθή σε ό,τι αφορά το «µέσο Έλ- ληνα». Να υποθέσει δε κανείς ότι αυτός ήταν ένας από τους λόγους που οι Ναζί καθυστέρησαν να εφαρµόσουν τους νόµους της Νυρεµ- βέργης στη χώρα; Αναµφίβολα όχι. Αν και ήδη από τον Ιούλιο του 1941 ο Χέρµαν Γκαίρινγκ είχε δώσει εντολές όπως γίνουν οι ανα- γκαίες προετοιµασίες, σε οργανωτικό και οικονοµικό επίπεδο, για την επίτευξη της τελικής λύσης στη «γερµανική σφαίρα επιρροής στην Ευρώπη»,³⁷ στη ∆ιάσκεψη του Wannsee, τον Ιανουάριο του

35. David Carpi, “A New Approach to Some Episodes in the History of the Jews in Salonika During the Holocaust. Memory, Myth, Documentation”, στο Minna Rozen (επιµ.), The Last Ottoman Century and Beyond. The Jews in Turkey and the Bal- kans, 1808-1945, τόµ. 2, Tel Aviv University, Τελ Αβίβ 2002, σ. 282.
36. Φλάισερ, ό.π., σ. 300, υποσηµ. 10· βλ. και Mark Mazower, Salonica, City of Ghosts. Christians, Muslims and Jews 1430-1950, Harper Collins, Λονδίνο 2004, σ. 424. Αντίστοιχα, οκτώ µήνες αργότερα, ο πληρεξούσιος του γερµανικού Υπουρ- γείου Εξωτερικών στο Βέλγιο τόνιζε ότι η τοπική κοινωνία δεν αντιλαµβανόταν το εβραϊκό πρόβληµα στις σωστές διαστάσεις του, καθώς η στάση της καθοριζόταν µε βάση το βαθµό αφοµοίωσης και ενσωµάτωσης ή µη των Εβραίων της χώρας, σηµα- ντικός αριθµός των οποίων ήταν πρόσφυγες από την κεντρική και ανατολική Ευ- ρώπη· Marrus - Paxton, “The Nazis”, 704-705.
37. Raul Hilberg (επιµ.), Documents of Destruction. Germany and Jewry 1933- 1945, W.H. Allen, Λονδίνο 1972, σ. 88.

1942, έγινε σαφές ότι προτεραιότητα θα δινόταν σε εκείνες τις κα- τεχόµενες χώρες όπου αναµένονταν δυσκολίες, είτε λόγω των αντι- δράσεων του γηγενούς µη εβραϊκού στοιχείου είτε λόγω του πληθυ- σµιακού όγκου των Εβραίων –ανάµεσα στις οποίες δεν περιλαµβα- νόταν η Ελλάδα, σύµφωνα µε το πρωτόκολλο της ∆ιάσκεψης.³⁸ Αυ- τό πάντως δεν εµπόδισε το γνωστό δωσίλογο Λάσκαρη Παπαναούµ, σε επιστολή του προς το Γερµανό πρόξενο στη Θεσσαλονίκη στις 20 Απριλίου 1942, να αναρωτηθεί: «∆εν έφτασε ακόµη η στιγµή που θα απελευθερωθεί και η Ελλάδα από την παγκόσµια πανώλη του εβραϊσµού;».³⁹ Σε κάθε περίπτωση όµως, ήδη από τα τέλη του 1937, ο Γερµανός πληρεξούσιος στην Αθήνα είχε τονίσει ότι στην Ελλάδα το εβραϊκό ζήτηµα τίθεται διαφορετικά απ’ ό,τι στη Γερµανία, υπο- στηρίζοντας, επίσης άκριτα και υπερβολικά, ότι το ελληνικό κράτος

«ντε φάκτο, αν όχι σύµφωνα µε το νόµο, ρέπει προς τον αντισηµιτι- σµό».⁴⁰ Την ίδια εποχή, τόσο ο ίδιος όσο και ο υφιστάµενός του πρόξενος στη συµπρωτεύουσα, σηµείωναν ότι στη Θεσσαλονίκη η αρνητική στάση της χριστιανικής πλειονότητας απέναντι στο εβρα- ϊκό στοιχείο ήταν «ιδιαίτερα έκδηλη» στη βάση της κοινωνίας.⁴¹ Ίσως αυτό που ενόχλησε το Ειδικό Τµήµα Ρόζενµπεργκ ήταν ότι οι αντι-εβραϊκές θέσεις και εκδηλώσεις δεν ορίζονταν στη βάση φυλε- τικών κριτηρίων, αλλά, κατά το µάλλον ή ήττον, ήταν απόρροια ε- νός κακώς εννοούµενου υπέρµετρου εθνικισµού·⁴² εκείνου, δηλαδή, που είχε οδηγήσει στο πογκρόµ του 1931⁴³ και ο οποίος στη πορεία

38. Roseman, ό.π., σσ. 157-172.

39. Στράτος Ν. ∆ορδανάς, Έλληνες εναντίον Ελλήνων. Ο κόσµος των Ταγµάτων Ασφαλείας στην κατοχική Θεσσαλονίκη 1941-1944, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2006, σ. 359.
40. Victor Prinz zu Erbach-Schönberg προς Βερολίνο (24 Νοεµβρίου 1937), στο Irith Dublon-Knebel (επιµ.), German Foreign Office Documents on the Holocaust in Greece (1937-1944), Tel Aviv University, Τελ Αβίβ 2007, σ. 74 (έγγραφο T1).
41. Fritz Schönberg προς Βερολίνο (11 Νοεµβρίου 1938) στο Dublon-Knebel (επιµ.),

ό.π., σ. 75 (έγγραφο T2).

39. Mazower, ό.π., σ. 426.
40. Μαρία Βασιλικού, «Εθνοτικές αντιθέσεις στην Ελλάδα του µεσοπολέµου: Η περίπτωση του εµπρησµού του Κάµπελ», Ίστωρ, 7 (1994), 153-174, και Aristotle

είχε προσδώσει στον αντισηµιτισµό της συµπρωτεύουσας (και γενι- κότερα της ελληνικής Μακεδονίας) και δηµοσιότητα, µέσω µαζικών οργανώσεων όπως η Εθνική Ένωσις «Η Ελλάς»,⁴⁴ και, τουλάχιστον για ορισµένα κοινωνικά στρώµατα, ευυποληψία.⁴⁵

Με ελάχιστες εξαιρέσεις, οι όποιες αντισηµιτικές εκφάνσεις και εκδηλώσεις του Μεσοπολέµου και της Κατοχής φαίνεται ν’ αποτε- λούν ταµπού⁴⁶ για ένα άλλο σώµα, ορισµένοι θα λέγανε «είδος», υλικού: Τις µαρτυρίες, είτε γραπτές είτε προφορικές, εκείνων που επέζησαν της γενοκτονίας. Πρόκειται, ως επί το πλείστον, για µαρ- τυρίες Θεσσαλονικέων Εβραίων⁴⁷ (και δη αστών), οι οποίες, ειδικά στην περίπτωση εκείνων που έχουν τη µορφή αυτοβιογραφικών κειµένων, επικεντρώνουν κυρίως στην ανάγκη των θυµάτων που επέζησαν να δηµοσιοποιήσουν τις εµπειρίες τους, ώστε, µεταξύ άλ- λων, να πάψει η «διαστρέβλωση της αλήθειας» γύρω από τη γενο- κτονία, και να κατανοήσουν το συλλογικό ερώτηµα, όπως τέθηκε, ήδη το 1947, από το διακεκριµένο γιατρό Αλβέρτο Μενασσέ: «Ποιο έγκληµα είχα διαπράξει ώστε να εξαφανισθούν τόσες υπάρξεις που

µου ήσαν προσφιλείς [...]; Στα µάτια του Χίτλερ, το έγκληµά µου ήτο το πλέον φριχτό απ’ όλα τα εγκλήµατα. Είχα το δυστύχηµα να γεννηθώ Εβραίος».⁴⁸ Μάλλον αναµενόµενα, προσφέρουν εξιδανι-

Kallis, “The Jewish community of Salonica Under Siege: The Antisemtic Violence of the Summer of 1931”, Holocaust and Genocide Studies, 20/1 (2006), 34-56.

39. Θεοδόσιος Τσιρώνης, «Πολιτική ιδεολογία στη Θεσσαλονίκη του µεσοπολέµου. Η οργάνωση Εθνική Ένωσις “Η Ελλάς” και τα συνεργαζόµενα σωµατεία», αδηµο- σίευτη διπλωµατική µεταπτυχιακή εργασία, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 1999, και του ίδι- ου, «Η οργάνωση Εθνική Ένωσις “Η Ελλάς” στη Θεσσαλονίκη του µεσοπολέµου (1927-1936). Τα καταστατικά και η δράση της», Θεσσαλονίκη, 6 (2002), 293-313.
40. ∆άνειο από σχόλιο του Γ. Θ. Μαυρογορδάτου στο συνέδριο “Holocaust as Local History. Past and Present of a Complex Relation”, Πανεπιστήµιο Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη, 5-8 Ιουνίου 2008.
41. Το φαινόµενο συναντάται και στα περισσότερα άρθρα που δηµοσιεύονται στο περιοδικό Χρονικά, έκδοση του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συµβουλίου της Ελλάδας.
42. Μια πρόσφατη ενδιαφέρουσα εξαίρεση από την Κερκυραία Νάτα Γκατένιο Όσµο, Από την Κέρκυρα στο Μπίρκεναου και στην Ιερουσαλήµ. Η ιστορία µιας Κερκυραίας, Γαβριηλίδης, Αθήνα 2005.
43. Φραγκίσκη Αµπατζοπούλου, Το Ολοκαύτωµα στις µαρτυρίες των Ελλήνων Ε- βραίων, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1993, σ. 69. Βλ. και Έρικα Κούνιο-Αµαρίλιο,

κευµένες εικόνες της ζωής στην προπολεµική Θεσσαλονίκη, κυρίως στο πλαίσιο της οικογένειας και της κοινότητας, αποτελώντας, τρό- πον τινά, µνηµονικούς τόπους ενός παρελθόντος που πολύ σύντοµα έµελλε να µην έχει παρόν.

Πάντως, οι συγκριτικά λιγοστές αναφορές στο ευρύτερο χριστι- ανικό περιβάλλον δεν θα πρέπει αναγκαστικά να ειδωθούν ως έν- δειξη της όποιας αντιπαλότητας µεταξύ των δύο κοινοτήτων, αλλά περισσότερο ως αποτέλεσµα του ότι οι σχέσεις τους ήταν απόµα- κρες. Το στοιχείο αυτό επέλεξε ο Ιάκωβος Στρούµσα για να εξηγή- σει την απροθυµία των χριστιανών της πόλης να προσφέρουν κρη- σφύγετο στους Εβραίους συµπολίτες τους το 1942-43 στην πρώτη έκδοση στα γαλλικά του βιβλίου του ∆ιάλεξα τη ζωή... Από τη Θεσ- σαλονίκη στο Άουσβιτς.⁴⁹ Την «απόσταση» µεταξύ των δύο πληθυ- σµιακών οµάδων στη βάση της κοινωνίας θα τονίσει και ο Γιώργος Ιωάννου στο πεζογράφηµά του «Εν ταις ηµέραις εκείναις...»:

«Οι Εβραίοι [...] ήταν τόσο πολλοί και τόσο µπλεγµένοι µε τη ζωή

µας, ώστε όσο κλειστός και αν ήσουν ήταν αδύνατο να µην υποπέσει στην αντίληψή σου η συµφορά, που τους είχε βρει. Αλλά και οι [ίδι- οι] σαν λαός ήταν ανέκαθεν πολύ κλειστοί και ιδιαίτερα αποτρα- βηγµένοι από µας [...]. Είναι αλήθεια ότι ο ελληνικός λαός είχε από πάντοτε µια στάση αδιάφορης ανοχής απέναντι των Εβραίων. Ούτε τους αγαπούσε µα ούτε και τους µισούσε [...]. Οι Εβραίοι, πάλι, α- νταπέδιδαν την αδιαφορία µε αδιαφορία».⁵⁰

Η µαρτυρία και των δύο αυτών Θεσσαλονικέων υποδηλοί ότι ο βαθµός κοινωνικής συνοχής στην πόλη δεν ήταν ιδιαίτερα ισχυρός, ώστε να επιτρέψει την από τα πάνω λειτουργία συλλογικών δικτύων

50 χρόνια µετά... Αναµνήσεις µιας Θεσσαλονικιώτισσας Εβραίας, Ιανός, Θεσσαλο- νίκη 2006, σ. 12: «Βρέθηκα [στα στρατόπεδα] χωρίς να έχω κάνει κάτι για ν’ αξίζω αυτή[ν] την τύχη. Γεννήθηκα Εβραία... Μόνο γι’ αυτό...»

39. Apostolou, “The Exception”, 168. Αντίθετα, στην ελληνική έκδοση (Ίδρυµα Ετς Αχαΐµ, Θεσσαλονίκη 1997, σ. 138), σηµειώνεται ότι «η σκέψη ότι θα µπορούσαµε να βρούµε κρησφύγετο στις χριστιανικές οικογένειες ήταν εντελώς παράλογη».
40. Γιώργος Ιωάννου, Η πρωτεύουσα των προσφύγων, Κέδρος, Αθήνα 1984, σσ. 58-59.

αλληλεγγύης στη βάση της κοινωνίας.⁵¹ Η περίπτωση της οικογέ- νειας Χαΐµ Πάρδο, τα πέντε µέλη της οποίας πέρασαν 548 ηµέρες

«µε άλλο όνοµα» κρυµµένοι στο σπίτι της οικογένειας Καρακώτσου στην Τσιµισκή 113, αποτελεί, κατά το µάλλον ή ήττον, την εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον κανόνα.⁵² Αναντίρρητα, τριάντα χρόνια µετά την ενσωµάτωση της «Ιερουσαλήµ των Βαλκανίων» στο ελληνικό κράτος, ούτε το εβραϊκό στοιχείο, αν και δηµογραφικά και οικονο-

µικά εξασθενισµένο, ούτε το ελληνορθόδοξο, σε θέση κατίσχυσης πια, είχε αφήσει πίσω του την οθωµανική κληρονοµιά της εκ των ενόντων συνύπαρξης.

Σε κάθε περίπτωση, πάντως, στις µαρτυρίες των Ελλήνων Ε- βραίων καταγράφονται αρκετές περιπτώσεις χριστιανικής αλληλεγ- γύης, έµπρακτης ή µη. Έστω και αν το πέρασµα του χρόνου και, κυ- ρίως, το τι µεσολάβησε εν τω µεταξύ είναι παράµετροι που θα πρέ- πει να λαµβάνονται υπόψη σε οποιοδήποτε σχήµα ερµηνείας, οι πε- ριπτώσεις αυτές –ειδικά στην περίπτωση της Θεσσαλονίκης– συνα- ντώνται στο πλαίσιο διαπροσωπικών σχέσεων από τα κάτω. Ας δούµε ορισµένες καταγραµµένες περιπτώσεις, ξεκινώντας από µία που στην πορεία επρόκειτο να αποτελέσει ίσως το πιο χαρακτηρι- στικό παράδειγµα αλληλεγγύης. Ο Στρούµσα αποτίνει «φόρο τιµής» στο διοικητή του στο αλβανικό µέτωπο, ο οποίος, µε τη συνθηκολό- γηση την άνοιξη του ’41, συγκέντρωσε όλους τους Εβραίους στρα- τιώτες του 50ού Συντάγµατος⁵³ και «µας είπε περίπου αυτά τα λό- για: “Είσαστε Έλληνες στρατιώτες εβραϊκής καταγωγής,⁵⁴ και γνω- ρίζουµε ότι οι Γερµανοί δεν σας συµπαθούν. Γι’ αυτό, επειδή επιθυ-

39. Πρβλ. Οντέρ Βαρών, «Μια “σιωπή” των γραπτών πηγών», Σύγχρονα Θέµατα, 52-53 (1994), 82.
40. Ροζίνα Ασσέρ-Πάρδο, 548 ηµέρες µε άλλο όνοµα. Θεσσαλονίκη 1943 µνήµες πολέµου, β΄ έκδ., Γαβριηλίδης, Αθήνα 2008.
41. Στη µαρτυρία του Ιωσήφ Σαλέµ αναφέρεται ως τάγµα µε «πάρα πολλούς Ισρα- ηλίτες», βλ. Έρικα Κούνιο-Αµαρίλιο-Αλµπέρτος Ναρ, Προφορικές µαρτυρίες Ε- βραίων της Θεσσαλονίκης για το Ολοκαύτωµα, Φραγκίσκη Αµπατζοπούλου (επιµ.), Ίδρυµα Ετς Αχαΐµ, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 362
42. Περίπου 13 χιλιάδες Εβραίοι πολέµησαν στην Αλβανία µε ποσοστό απωλειών γύρω στο 34% (όταν ο µέσος όρος ήταν 12%)· Dublon-Knebel, ό.π., σ. 20.

µούµε να επιστρέψετε στα σπίτια σας σώοι και αβλαβείς, σας παρα- καλούµε να διαλέξετε µονάχοι σας ονόµατα και επίθετα ελληνικά, για να σας βγάλουµε καινούργιες ταυτότητες”».⁵⁵ Η έκδοση πλα- στών εγγράφων που αποδείκνυαν ότι οι κάτοχοί τους ήταν «αυθε- ντικά τέκνα, αυθεντικών απογόνων καθαροαίµων Ελλήνων» θα πά- ρει µεγάλες διαστάσεις στη διάρκεια της Κατοχής, στο βαθµό που, τουλάχιστον στην Αττική, «δεν υπάρχει ούτε ένας Εβραίος [...] που να µην έχη στην τσέπη µια ψεύτικη ταυτότητα».⁵⁶ Πάντως αυτή η απτή εκδήλωση αλληλεγγύης, για την οποία και συνέπραξαν οι α- στυνοµικοί διευθυντές πόλεων, όπως η Αθήνα και ο Βόλος, µε την προτροπή των αντίστοιχων εκκλησιαστικών αρχών, δεν αποτελεί πανελλήνιο, ούτως ειπείν, φαινόµενο. Και αν στη Θεσσαλονίκη τόσο ο αριθµός των Εβραίων, όσο και τα γλωσσικά και φυσιογνωµικά χαρακτηριστικά των περισσότερων µάλλον θα ακύρωναν εξαρχής τα όποια οφέλη θα αποκόµιζαν οι κάτοχοι πλαστών ταυτοτήτων, θέτοντας φυσικά σε άµεσο κίνδυνο όχι µόνο τους ίδιους αλλά και τους «προµηθευτές» τους, κάτι τέτοιο δεν ισχύει για τη νησιωτική Κέρκυρα και ακόµα περισσότερο για τα ηπειρωτικά Γιάννενα,⁵⁷ πό- λεις όπου το φαινόµενο δεν συναντάται ούτε καν στο στάδιο της πρόθεσης –όπως και στη Θεσσαλονίκη, άλλωστε.

Πιο κάτω στο «χρονικό του δικού του πόνου»,⁵⁸ αναφερόµενος στη «δηµόσια ταπείνωση» της 11ης Ιουλίου 1942 στην πλατεία Ε- λευθερίας, όταν οι ικανοί για εργασία άρρενες Εβραίοι από 18 έως

39. Στρούµσα, ό.π., σ. 25.
40. Μικαέλ Μόλχο (επιµ.), In Memoriam. Αφιέρωµα εις την µνήµην των ισραηλι- τών θυµάτων του ναζισµού εν Ελλάδι, µετάφρ. Γ. Ζωγραφάκης, Ισραηλιτική Κοινό- της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1974, σσ. 210-212. Πρβλ. Υβόννη Μόλχου- Καπουάνο, Ιωάννα Μαρινοπούλου. Αναµνήσεις, Γαβριηλίδης, Αθήνα 2006, όπου γλαφυρή περιγραφή σε στυλ αστυνοµικού θρίλερ των αντιξοοτήτων που αντιµετώ- πισαν ακόµα και εκείνοι οι Εβραίοι της Αθήνας που είχαν στην κατοχή τους πλα- στές ταυτότητες. Βλ. και Μαρία Ρεζάν, Με νοσταλγία... για µια ζωή έτσι, χωρίς πρόγραµµα, Πατάκης, Αθήνα 2000, σσ. 90-95.
41. Βλ. Christoph U. Schminck-Gustavus, Μνήµες Κατοχής ΙΙ. Ιταλοί και Γερµανοί στα Γιάννενα και η καταστροφή της εβραϊκής κοινότητας, Ισνάφι, Ιωάννινα 2008.
42. Από το προλογικό σηµείωµα του Ιάκωβου Καµπανέλλη (σ. 9), στο Στρούµσα,

ό.π.

43 χρόνων, που είχαν «προσκληθεί»⁵⁹ να συγκεντρωθούν προς α- πογραφή, αναγκάστηκαν να εκτελέσουν σειρά ταπεινωτικών ασκή- σεων κάτω από τον καυτό ήλιο µε τη συνοδεία ύβρεων και χτυπη-

µάτων µε υποκόπανους από τους θύτες τους, ο εικοσιεννιάχρονος τότε Στρούµσα σηµειώνει: «Από τα παράθυρα των γύρω κτιρίων διάφοροι αργόσχολοι κάθονταν και χάζευαν τον εξευτελισµό των Εβραίων. Οι Έλληνες παρακολουθούσαν αυτό το θέαµα που πρό- σφεραν οι Γερµανοί, και το έβλεπαν µε ραγισµένη την καρδιά».⁶⁰ Κάποιοι άλλοι Έλληνες όµως ένιωθαν διαφορετικά. Όχι µόνο ο γε- νικός διευθυντής Νοµαρχιών Μακεδονίας Αθανάσιος Χρυσοχόου είχε νωρίτερα προβεί σε διαβήµατα προς τους Γερµανούς, παραπο- νούµενος ότι οι Εβραίοι δεν υποχρεώνονταν να εκτελούν κατανα- γκαστικά έργα, «σε αντίθεση µε το µεγαλύτερο µέρος του ελληνικού πληθυσµού»·⁶¹ όχι µόνο το µέτρο της απογραφής υποστηρίζεται ότι έγινε δεκτό µε «ικανοποίηση» από το ελληνικό στοιχείο, το «µίσος και η περιφρόνηση» του οποίου προς τους Εβραίους υπήρχε από παλιά,⁶² ο δε εξευτελισµός τους δηµιούργησε, σύµφωνα µε το Γερ-

µανό γενικό πρόξενο, «απερίγραπτη ικανοποίηση στον αρίας κατα- γωγής ελληνικό πληθυσµό»·⁶³ αλλά την εποµένη η Νέα Ευρώπη τό- νιζε ότι η πλατεία θα έπρεπε να µετονοµαστεί σε «πλατεία Απελευ- θέρωσης» και ότι όσοι είχαν γίνει θεατές του «θεάµατος» δεν είχαν παρά µόνο µιαν ευχή: «ότι σκηνές σαν κι αυτές που είχαν δει θα επαναλαµβάνονταν εσαεί».⁶⁴

39. Η «πρόσκλησις [...] κατά διαταγήν του Στρατιωτικού ∆ιοικητού Θεσσαλονίκης- Αιγαίου», η οποία κοινοποιείται «εκ της Γενικής ∆ιοικήσεως Μακεδονίας», δηµο- σιεύεται πρωτοσέλιδα στην Νέα Ευρώπη, Θεσσαλονίκη, 10 Ιουλίου.
40. Στρούµσα, ό.π., σ. 34. Πρβλ. Ιάκωβος Χανταλί, Από το Λευκό Πύργο στις πύλες του Άουσβιτς, Ίδρυµα Ετς Αχαΐµ, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 51.

61. Φλάισερ, ό.π., σσ. 303-304.

62. Ιταλός γενικός πρόξενος Guelfo Zamboni προς ιταλική διπλωµατική αποστολή στην Αθήνα (Θεσσαλονίκη, 16 Ιουλίου 1942), στο Daniel Carpi (επιµ.), Italian Diplomatic Documents on the History of the Holocaust in Greece (1941-1943), Tel Aviv University, Τελ Αβίβ 1999, σ. 84.
63. Schönberg προς Γερµανό πληρεξούσιο στην Αθήνα Günther Altenburg (17 Αυ- γούστου 1942), στο Dublon-Knebel, ό.π., σ. 103 (έγγραφο Τ28).
64. Dublon-Knebel, ό.π., σ. 100 και Fleming, ό.π., σ. 117, αντίστοιχα.

Η δεκαεξάχρονη τότε γερµανοµαθής Έρικα Κούνιο δεν ήταν αυ- τόπτης µάρτυρας του «Μαύρου Σάββατου».⁶⁵ Με την εκ των υστέ- ρων γνώση, τονίζει ότι «αυτό που φοβόµασταν έγινε. Ο κύβος ερ- ρίφθη»· για να σηµειώσει λίγο παρακάτω, µε την αθωότητα της πά- ντα παρούσας νιότης: «Και εµείς, σαν παιδιά, συνεχίζαµε να παί- ζουµε, να κολυµπούµε. Είµαστε όλοι µαζί, χριστιανόπουλα και ε- βραιόπουλα, µια θαυµάσια παρέα [...]. Έτσι άρχισε το καλοκαίρι, µε διάχυτη την αγωνία των µεγάλων, αλλά και την ξενοιασιά τη δική

µας».⁶⁶ Η ξενοιασιά βέβαια δεν έµελλε να κρατήσει για πολύ, καθώς στις 8 Φεβρουαρίου του ’43 άρχισε η εφαρµογή των φυλετικών µέ- τρων.⁶⁷ Η οικογένεια Κούνιο αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το νεο- κλασικό σπίτι της στο λεγόµενο «Τµήµα Εξοχών», στην οδό Κορο-

µηλά, πάνω στη θάλασσα, για ένα «µικρό σπιτάκι» στην οδό Μια- ούλη, «τόσο µικρό που ο παππούς δε χωρούσε να µείνει µαζί µας». Στο γκέτο «είχε πλακώσει µια φοβερή απελπισία», που απαλυνόταν κάπως «όταν ήρθαν οι φίλοι µου, τα χριστιανόπουλα, να µας επι- σκεφθούν [...]. Ήταν τόσο ευγενικό, τόσο συγκινητικό εκ µέρους τους [...]. Και ήρθαν όλοι οι φίλοι µας να µας δουν, και µερικοί έρ- χονταν κάθε µέρα».⁶⁸ Εξίσου συγκινητική ήταν και η «προσφορά» του ταχυδρόµου της «παλιάς µας γειτονιάς», που είπε στους γονείς της: «∆ώσε µου τα δύο παιδιά, και θα τα πάω στη µάνα στο χωριό, έξω από τη Βέροια, θα ’ναι καλά εκεί, µην έχεις έγνοια».⁶⁹

Στις περισσότερες των περιπτώσεων,⁷⁰ η προσφορά «κηδεµονί-

ας» ή και «υιοθεσίας» ανήλικων Εβραίων από τους χριστιανούς συ-

µπολίτες τους δεν έγινε δεκτή, δεδοµένων των κινδύνων που ενείχε

62. Χανταλί, ό.π., σ. 52.
63. Κούνιο-Αµαρίλιο, ό.π., σ. 58.
64. Εύχρηστος «χρονολογικός πίνακας» στο Κούνιο-Αµαρίλιο και Ναρ, ό.π., σσ. 466-484.
65. Πρβλ. Ασσέρ-Πάρδο, ό.π., σσ. 37-39. 69. Κούνιο-Αµαρίλιο, ό.π., σσ. 17, 67, 70, 71.

70. Πρβλ. την περιοδεύουσα έκθεση του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος µε τίτλο

«Κρυµµένα παιδιά στην Ελλάδα της Κατοχής», η οποία επικεντρώνει σε «δεκαέξι πραγµατικές ιστορίες [εβραιόπαιδων της Κατοχής] από όλο τον ελλαδικό χώρο», http://www.jewishmuseum.gr/pages.asp?pageid=99&langid=1 (ανάκτηση 28 Ο- κτωβρίου 2008).

το εγχείρηµα (συµπεριλαµβανοµένου του εκχριστιανισµού τους), της διαδεδοµένης (φαταλιστικής) θέσης των ηγεσιών των εβραϊκών κοινοτήτων ανά την Ευρώπη, ότι από τη στιγµή που εκατοµµύρια οµόθρησκοί τους θα εξοντώνονταν, ποιος ο λόγος να σωθούν µερι- κές χιλιάδες παιδιά,⁷¹ αλλά και της εγγενούς τάσης τους να µην δια- σπαστεί ο οικογενειακός ιστός. «Οι Ισραηλίτες της Θεσσαλονίκης ήταν όλοι νοµοταγείς και οικογενειάρχες. Κανένας δεν ήθελε να αποχωριστεί από την οικογένειά του», θυµάται ο Λεόν Χαγουέλ, και συµπληρώνει ο Σιµόν Πιτσόν: «Ήµασταν τόσο δεµένοι µε τις οικο- γένειες».⁷² Πάντως, η έκταση της προσφοράς και µόνο ήταν αρκετή, ώστε να ωθήσει τη δωσιλογική Νέα Ευρώπη να καταγγείλει εκεί- νους που,

«λησµονούντες το τι µας έκαµαν οι Εβραίοι, ωθούµενοι από εν δήθεν αίσθηµα φιλανθρωπίας, όπισθεν του οποίου ασφαλώς κρύπτονται τε- λείως διάφορα προς την καλώς εννοουµένην φιλανθρωπίαν ελατήρια, προβαίνουν εις υιοθεσίας διαφόρων εβραιοπαίδων [...]. Η ασχηµία αυτή, [...] δεν προσβάλλει µόνον τας διαταγάς των Αρχών Κατοχής, αλλά και αυτό ακόµη το εθνικόν συναίσθηµα παντός γνησίου Έλλη- νος πατριώτου⁷³ […]. Πρόκειται περί µιας πράξεως ασυγχωρήτου, α- ντιθέτου [...] προς τα µεγάλα συµφέροντα της χώρας».⁷⁴

Το «δισυπόστατο» της ταυτότητας των Θεσσαλονικέων, τουλά- χιστον, Εβραίων, που τόσο παραστατικά µετέφερε σε χριστιανό συ-

µπολίτη του ο Σαµ Προφέτα, λέγοντάς του ότι «εµείς οι Εβραίοι έ- χουµε δύο θρησκείες [:] Πρώτα την οικογένειά µας και µετά το Θεό»·⁷⁵ το ότι οι περισσότεροι δεν µπορούσαν να διανοηθούν «ότι

70. Nahum Bogner, “The Convent Children. The Rescue of Jewish Children in Polish Convents During the Holocaust”, στην ιστοσελίδα http://www1.yadvashem.org/ right- eous_new / PDF_ Articles/ Nachum_ Bogner. pdf. (ανάκτηση 21 Οκτωβρίου 2008).
71. Κούνιο-Αµαρίλιο, ό.π., σσ. 384 και 348.
72. «Έλληνες προσοχή! Η υιοθεσία των εβραιοπαίδων», Νέα Ευρώπη, 30 Μαρτίου

1943, σ. 1

70. «Έγκληµα», Νέα Ευρώπη, 31 Μαρτίου 1943, σ. 1.
71. Αµπατζοπούλου, ό.π., σ. 143. Πρβλ. Κούνιο-Αµαρίλιο, ό.π., σ. 76, και Κούνιο -

Ναρ, ό.π., passim.

θα έχουµε τέτοια καταστροφή»·⁷⁶ αλλά και η εφησυχαστική στάση του αρχιραβίνου Κόρετς αποτέλεσαν ανασταλτικούς παράγοντες για τη µαζική έξοδο στο βουνό ή τη διαφυγή στην ιταλική ζώνη Κα- τοχής. Γράφει ο Λεών Περαχιά:

«Όταν ήρθε η µέρα για να φύγω και ήρθε ο σύνδεσµος, η µάνα µου σε µια γωνιά και ο πατέρας µου σε άλλη γωνιά έκλαιγαν. Ο [ΕΑΜικός] σύνδεσµος τούς γνώριζε και τούς ρωτάει: “Γιατί, κύριε Περαχιά, κλαις;” Τότε ο πατέρας µου του απαντάει: “∆υο παιδιά µας χάρισε ο καλός Θεός και τα δυο µας εγκαταλείπουν”. Πέτρα να είχες για καρδιά θα είχε ραγίσει»·⁷⁷

και θυµάται η Ανριέτα Μόλχο:

«Πέρασε από τη γειτονιά µας [...] ο Κόρετς [...] και έλεγε: “Μη φο- βάστε παιδιά, εγώ είµαι εδώ. Αυτά που λέει ο κόσµος δεν είναι τίπο- τα. Μη στενοχωριέστε. Είναι πολύ όµορφα εκεί που θα πάτε”. Ξεγε- λούσε τον κόσµο».⁷⁸

Οι µαρτυρίες των επιζησάντων κάνουν σαφές ότι το ΕΑΜ, κυρί- ως µέσω των Ελληνοεβραίων µελών του, είχε προσφέρει τη δυνατό- τητα διαφυγής, είτε στην ιταλική ζώνη Κατοχής είτε στο βουνό. Για ορισµένους, όµως, από τους περίπου 700 που συµµετείχαν στο α- ντάρτικο,⁷⁹ κυρίως µέσα από τις γραµµές του ΕΛΑΣ,⁸⁰ οι εµπειρίες που απεκόµισαν ήταν αρνητικές. Γράφει στα 1947 ο Θεσσαλονικιός Μαρσέλ Νατζαρή, που µε την ιταλική συνθηκολόγηση, και έχοντας ήδη διαφύγει στην Αθήνα την άνοιξη του ’43, εντάχθηκε, µαζί µε τον εξάδελφό του Ηλία Κοέν, στο 36ο Σύνταγµα του ΕΛΑΣ:

70. Κούνιο - Ναρ, ό.π., σ. 349.
71. Λεών Περαχιά, Μαζάλ. Αναµνήσεις από τα στρατόπεδα του θανάτου (1943- 1945), Θεσσαλονίκη 1990, σσ. 18-19.

78. Κούνιο - Ναρ, ό.π., σσ. 115-116.

79. Steve Bowman, Jewish Resistance in Wartime Greece, Valentine Mitchell, Λον- δίνο 2006, σ. xxii.
80. Ενδεικτικά βλ. Μωυσής Μιχαήλ Μπουρλάς, Έλληνας, Εβραίος και αριστερός, Νησίδες, Σκόπελος 2000, σσ. 65-80, και Κεντρικό Ισραηλιτικό Συµβούλιο (επιµ.), Νέοι στη δίνη της κατοχικής Ελλάδας. Ο ∆ιωγµός και το Ολοκαύτωµα των Εβραίων 1943-1944, Γενική Γραµµατεία Νέας Γενιάς, Αθήνα 2008, σσ. 80-109.

«Ο κοµµουνισµός ήταν η πρώτη φροντίδα των ανταρτών και καπε- ταναίων. ∆υστυχώς διαπιστώσαµε ότι εκεί θα ήµασταν όργανα ενός κόµµατος και ουχί της πατρίδος [...]. Η µόνη σκέψις των ανταρτών ήταν το πώς θα χτυπήσουν τους Εδεσίτας, όπως και καθώς διαπί- στωσα µε συναναστροφή Εδεσιτών ήταν το πώς θα βλάψουν τους Ελασίτας και ούτω καθ’ εξής, δυστυχώς. Οι Γερµανοί ήσαν εις δευ- τέραν µοίραν [...]. ∆εν ήθελα πια να µείνω µε τους αντάρτας».⁸¹

Πάντως, αυτή η εκδήλωση συλλογικής αλληλεγγύης, η οποία στη- ριζόταν σ’ ένα καλά οργανωµένο δίκτυο, ήταν απόρροια της γενικό- τερης τοποθέτησης ολόκληρου του αντιστασιακού µπλοκ απέναντι στον πιθανολογούµενο αφανισµό του εβραϊκού στοιχείου. Ήταν δε η

µόνη που είχε πανελλήνια εµβέλεια, µε εξαίρεση τη νησιωτική χώρα και τις υπό βουλγαρική Κατοχή περιοχές, και ως ένα βαθµό αποτελε- σµατικότητα, κυρίως στην περίπτωση της Θεσσαλίας και της Εύβοι- ας, πολύ λιγότερο στην περίπτωση της Θεσσαλονίκης.⁸²

Αυτό δεν σηµαίνει όµως ότι άλλες µη συλλογικές εκδηλώσεις αλ- ληλεγγύης ή και αδιαφορίας είναι ήσσονος σηµασίας. Από τις µαρ- τυρίες των επιζησάντων συνάγεται ότι για ορισµένους χριστιανούς Θεσσαλονικείς η «φάλαγγα ταλαιπωρηµένων ανθρώπων, γέροι που σερνόντανε σχεδόν παράλυτοι, παιδιά που κρατούσαν το χέρι της

µάνας τους µ’ έντροµα µάτια, γυναίκες άφωνες από τη συνείδηση της µεγάλης συµφοράς»,⁸³ προκαλούσε συναισθήµατα λύπης, συ-

µπάθειας, εγκαρτέρησης, τη στιγµή που η δηµόσια σιγή των επίση-

µων αρχών και φορέων, όπως επίσης και του τοπικού ΕΑΜ, ήταν, κατά το µάλλον ή ήττον, «εκκωφαντική»·⁸⁴ για κάποιους άλλους, εκδηλώσεις επιδοκιµασίας και αδιαφορίας. «Στο πεζοδρόµιο οι συ-

µπατριώτες τους, Έλληνες Ορθόδοξοι, µένουν σιωπηλοί και απολι- θωµένοι», θυµάται το 1947 ανώνυµος επιζήσας. «Καµία δυσµενής εκδήλωσις εκ µέρους των. Απεναντίας, πολλοί απ’ αυτούς αναγνω- ρίζουν φίλους τους µέσα στο πλήθος. Αδρανούν ανίσχυροι και λένε:

79. Χρονικό 1941-1945, Ίδρυµα Ετς Αχαΐµ, Θεσσαλονίκη 1991, σσ. 30, 32. Πρβλ. Κούνιο - Ναρ, ό.π., σ. 372.
80. Μαργαρίτης, ό.π., σσ. 77-78.
81. Γ. Θ. Βαφόπουλος, Σελίδες αυτοβιογραφίας, τόµ. 2, Εστία, Αθήνα 1971, σ. 173.
82. Βλ. και παρακάτω, σσ. 288-292.

“Θάρρος, θα ξαναγυρίσετε”».⁸⁵ Πιο άµεση η µαρτυρία της δεκαε- πτάχρονης τότε Ζερµαίν Μάνο 46 χρόνια αργότερα: «Μας πήγαν στου Βαρώνου Χιρς, όλη την οικογένεια. Από το[ν εβραϊκό συνοικι- σµό του] 151 περπατήσαµε όλη αυτήν την απόσταση. Όλος ο κόσµος ήταν µαζεµένος και κλαίγανε, οι χριστιανοί λυπούνταν που αφήνα-

µε τα σπίτια µας, καθόµουν µε Ελληνίδες και κλαίγαµε όταν φεύγα-

µε».⁸⁶ Κάποιοι άλλοι «λέγανε: “Καλά να πάθουνε” και τέτοια, είχε και τέτοιους», σηµειώνει ο Μαΐρ Σαΐας· και συνεχίζει: «Υπήρχαν και εκδηλώσεις συµπάθειας. Ήρθανε δύο και µπήκαν µε τρόπο και πή- ραν δύο ανθρώπους από εµάς, και τους φυγάδεψαν».⁸⁷ Οι υπόλοι- ποι «αφάνταστα ταπεινωµένοι άνθρωποι [...] ανέβηκαν αµίλητοι [...] στα βρωµερά βαγόνια. Απ’ έξω ο κόσµος παρακολουθούσε α- διάφορα το θλιβερό θέαµα [...]. Κλεισµένοι και στοιβαγµένοι ασφυ- κτικά, αποχωριστήκαµε την πατρίδα, χωρίς ούτε καν να µπορούµε να τη δούµε», θα γράψει ο Χανταλί.⁸⁸

Για τη Νέα Ευρώπη και τους συνοδοιπόρους της, ο Χανταλί και οι οµόθρησκοί του αποτελούσαν τον µη αφοµοιώσιµο απάτριδα ξέ- νο, τη µετενσάρκωση του εθνικού εχθρού, τον βέβηλο µε τον «κί- τρινον αστέρα και µε την κίτρινην από το µίσος ψυχήν» που θησαύ- ριζε, ενώ τα «παιδιά του λαού έσβυναν εις την αγκάλην των µητέ- ρων των από την πείναν και το ψύχος, γυµνά, πεινασµένα, άρρωστα [...]. Αλλά τώρα πλέον ήλθεν η ώρα», τόνιζε σε πρωτοσέλιδο άρθρο ο πρώην έµπιστος της µεταξικής λογοκρισίας και τότε αρχισυντά- κτης της εφηµερίδας Μ. Π. Παπαστρατηγάκης,

«ν’ απαλλαγώµεν από αυτούς. Η ελληνική ψυχή δεν τους ανέχεται περισσότερον. Πρέπει να φύγουν µακράν. Πού; Όπου θέλουν. Ας εύρουν άλλον τόπον, άλλους ανθρώπους διά να εκµεταλλευθούν, άλλα θύµατα. Η ελληνική γη θέλει ν’ απαλλαγή από αυτούς. Θέλει ν’ αποκαθαρθή [...]. Ήλθεν η ώρα! Οι βέβηλοι ας φύγουν […]».⁸⁹

79. Αµπατζοπούλου, ό.π., σ. 123.
80. Κούνιο - Ναρ, ό.π., σ. 94.
81. Κούνιο - Ναρ, ό.π., σ. 360.
82. Χανταλί, ό.π., σσ. 74-76.

89.«Ήλθεν η ώρα!», Νέα Ευρώπη, 27 Φεβρουαρίου 1943, σ. 1.

Ακόµα κι αν ο συγκεκριµένος δηµόσιος λόγος για τον «καθαρ-

µό»⁹⁰ των Εβραίων ήταν υποκινούµενος από τους Γερµανούς, όπως ισχυριζόταν ο Ιταλός γενικός πρόξενος,⁹¹ ο εσχατολογικός τόνος του δεν µπορεί να ερµηνευτεί ως προϊόν αποκλειστικά και µόνο µερικών διεφθαρµένων δωσίλογων µε έφεση στην κίτρινη δηµοσιογραφία. Αν µη τι άλλο, είχε απήχηση σε ορισµένους: Όπως εκείνους που ε- πέλεξαν να γιορτάσουν τον «καθαρµό» αναρτώντας ένα ανδρείκελο

µε τον «κίτρινο αστέρα» σε φανοστάτη δίπλα στο Λευκό Πύργο τη Μεγάλη Εβδοµάδα του ’43·⁹² και εκείνους που έπεσαν σαν ακρίδες στα σπίτια και τις περιουσίες των Εβραίων. «Και πραγµατικά, το τι γιάγµα, το τι διαρπαγή, επακολούθησε, δεν λέγεται», γράφει ο Ι- ωάννου στο πεζογράφηµά του «Το ξεκλήρισµα των Εβραίων». Και αναρωτιέται:

«Πού βρέθηκε, από πού ξεφύτρωσε, όλο εκείνο το γυφταριό, τα τάγµατα εκείνα της λιµασµένης αληταρίας; Ούτε οι κοφτές κραυγές, ούτε οι αραιοί πυροβολισµοί των ελάχιστων Γερµανών σκοπών, που θεωρούσαν τα εβραϊκά κατάλοιπα δική τους περιουσία, τους ανα- χαίτιζαν. Ακόµα και τις πόρτες και τα παραθυρόφυλλα του φωταγω- γού έβγαλαν και πήραν».⁹³

90. «Ο καθαρµός», Νέα Ευρώπη, 16 Μαρτίου 1943, σ. 1: «Ήρχισεν, επί τέλους, ο καθαρµός. Ο χωρισµός τον οποίον άλλοτε οι Εβραίοι επεδίωξαν [...], πραγµατοποι- είται ήδη. Από χθες οι Εβραίοι φεύγουν, µακράν από την χώραν αυτήν, η οποία τους περιέλθαψεν και την οποίαν ουδέποτε αγάπησαν. ∆εν λυπούµεθα διότι φεύ- γουν, διότι ουδείς ποτέ ελυπήθη διότι απηλλάγη ενός εχθρού ή µίας νόσου. Ηυχή- θησαν την µετανάστευσιν. Την έχουν τώρα. Ας φύγουν».

91. Carpi, ό.π., σσ. 129-131 (έγγραφο 1943.11).

92. Joseph Rochlitz - Menachen Shelah (επιµ.), “Excepts from the Salonika Diary of Lucillo Merci (February-August 1943)”, Yad Vashem Studies, 17 (1987), 313.
93. Γιώργος Ιωάννου, Το δικό µας αίµα, Κέδρος, Αθήνα 1980, σ. 66. Για το «λεπτό» ζήτηµα των εβραϊκών περιουσιών, βλ. Mark Mazower, Στην Ελλάδα του Χίτλερ. Η εµπειρία της Κατοχής, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1994, σσ. 274-278, του ίδιου, «Οι συ- νέπειες του ∆ιωγµού των Εβραίων για την πόλη της Θεσσαλονίκης», στο Ρίκα Μπενβενίστε (επιµ.), Οι Εβραίοι της Ελλάδας στην Κατοχή, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1998, σσ. 53-61, και Μαργαρίτης, ό.π., 130-132. Πρβλ. «Επί τόπου», Νέα Ευρώπη, 20 Μαρτίου 1943, σ. 1, όπου καυτηριάζεται το «γιάγµα», καθώς «κηλιδώνει και της πατρίδος και του λαού την τιµήν. Είναι ασυγχώρητοι εκείνοι οι οποίοι ενόµισαν ότι

Όταν τρία χρόνια µετά επισκέφθηκε την πόλη ο Βρετανός ιστο- ρικός (και αργότερα επιµελητής της Encyclopaedia Judaica) Σέσιλ Ροθ, βρέθηκε αντιµέτωπος µε το εύρος –και το συµβολισµό– του

«γιάγµατος»:

«Παντού κανείς βλέπει τεκµήρια του πλιάτσικου. Είδα ένα παιδί στο δρόµο να κάθεται σε µια καρέκλα [της κατεστραµµένης] συναγωγής σκαλισµένη µε εβραϊκές επιγραφές· µου δόθηκε ένα κοµµάτι από το Τορά που είχε χρησιµοποιηθεί ως σόλα παπουτσιού· είδα καρότσια στο νεκροταφείο γεµάτα εβραϊκές ταφόπετρες να µεταφέρονται, υπό τις οδηγίες του Εφόρου Αρχαιοτήτων του νοµού, για την επι- διόρθωση µιας από τις τοπικές παλιές εκκλησίες».⁹⁴

Όπως και σε κάθε άλλη περίπτωση, η πολυσηµία του πραγµατο- λογικού υλικού αποτελεί κοινό τόπο. Θεωρώ όµως ότι η άποψη που έχει πρόσφατα υποστηριχτεί, ότι δηλαδή επειδή από την άνοιξη του ’41 η χώρα έπαψε να υφίσταται ως κρατική οντότητα δεν «µπορού- σε να υπάρχει καµιά πανεθνική αντίδραση στο διωγµό των Εβραίων της Ελλάδας –µόνο µεµονωµένες τοπικές αντιδράσεις»,⁹⁵ είναι κά- πως απλουστευτική. Κι αυτό επειδή ασχέτως της δυναµικής και της αποτελεσµατικότητας των όποιων αντιδράσεων σε τοπικό επίπεδο, η εκδήλωση πρόθεσης τουλάχιστον ενάντια στο διωγµό του εβραϊ- κού στοιχείου συναντάται σ’ ένα προπολεµικό πόλο «πανεθνικής» εµβέλειας µε άµεση πρόσβαση στην κοινωνία, καθώς και σ’ ένα νέο που σταδιακά δηµιουργείται: Πρόκειται αφενός για την Εκκλησία και αφετέρου για το ΕΑΜ.

Η στάση της Εκκλησίας εκφράστηκε από τον ∆αµασκηνό στο γνωστό υπόµνηµα που απέστειλε στον Άλτενµπουργκ, στις 24 Μαρ- τίου 1943, εννέα ηµέρες αφότου η πρώτη «φάλαγγα ταλαιπωρηµέ- νων ανθρώπων» είχε µεταφερθεί εκτός συνόρων. Πέρα από το συλ- λογικό του χαρακτήρα, καθώς συνυπογράφεται από είκοσι πέντε

εύρον την ευκαιρίαν να λεηλατήσουν [...]. ∆εν είναι καλοί πολίται ούτε καλοί Έλ- ληνες».

92. “The Last Days of Jewish Salonica. What Happened to a 450-Year-Old Civiliza- tion”, Commentary, 10 (1950), 55.
93. Apostolou, “The Exception”, 167.

και πλέον εκπροσώπους πνευµατικών ιδρυµάτων και επιστηµονι- κών και επαγγελµατικών οργανώσεων, στο υπόµνηµα σηµειώνεται ότι η «ελληνικής υπηκοότητος» ισραηλιτική κοινότητα της συµπρω- τεύουσας αποτελούσε αναπόσπαστο κοµµάτι της «κοινής Πατρί- δος», το οποίο σε κρίσιµες στιγµές για τον τόπο είχε δώσει «σοβα- ράς αποδείξεις αυταπαρνήσεως και αυτοθυσίας». Αναντίρρητα, η συλλογιστική αυτή, πάνω στην οποία και ζητείται η αναστολή της δίωξης, «προσωρινώς τουλάχιστον», των «Ισραηλιτών συνυπηκόων

µας», συνιστά πάγια θέση της Εκκλησίας από τα τέλη του 19ου αιώ- να και εξής. Για παράδειγµα, σε εγκύκλιό της την άνοιξη του 1918 σχετικά µε την ανάγκη όπως εκλείψει το φαινόµενο της καύσης του λεγόµενου «οµοιώµατος του Ιούδα», η Ιερά Σύνοδος για πολλοστή φορά σηµείωνε ότι το «αντιχριστιανικό» αυτό έθιµο συντελεί τα

«µέγιστα εις την δηµιουργίαν ψυχρότητος µεταξύ του ορθοδόξου πληρώµατος και των συµπολιτών ηµών Ισραηλιτών, οι οποίοι κοι- νήν σήµερον µεθ’ ηµών έχουσι την πατρίδα και τα αυτά προς αυτήν δικαιώµατα και καθήκοντα».⁹⁶ Όµως, αν και το επιχείρηµα περί της

«νοµοταγίας»⁹⁷ και του πατριωτισµού του εβραϊκού στοιχείου συ- ναντάται σε πλήθος αντίστοιχων διαβηµάτων προς τις γερµανικές

92. Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αι συνοδικαί εγκύκλιοι, τόµ. Α', Αθή- να 1955, σ. 315.
93. Πρβλ. το υπόµνηµα των ίδιων προς τον πρωθυπουργό Λογοθετόπουλο µια µέρα νωρίτερα, όπου τονίζεται ότι «ενώπιον της εθνικής συνειδήσεως τα τέκνα της κοι- νής Μητρός Ελλάδος εµφανίζονται αδιαρρήκτως ηνωµένα και µέλη ισότιµα του εθνικού οργανισµού, ασχέτως πάσης διαφοράς θρησκευτικής ή δογµατικής» και αξιώνεται η µεσολάβηση της κυβέρνησης για την αναστολή του «οδυνηρού και ασκόπου µέτρου της εκτοπίσεως», στο Βενέζης, ό.π., σ. 262-265. Πάντως ήδη από τις 18 Μαρτίου ο Λογοθετόπουλος είχε απευθύνει γραπτό διάβηµα διαµαρτυρίας προς τον Άλτενµπουργκ, ζητώντας να «παύση ο διωγµός ούτος [...] Ελλήνων πολι- τών», ενώ τέσσερις µέρες αργότερα, σε νέο διάβηµά του προς το Γερµανό πληρε- ξούσιο, θα αποδοκιµάσει το γενικό διοικητή Μακεδονίας, ο οποίος, χωρίς να «ζη- τήση την συγκατάθεσιν της Κυβερνήσεως προς τούτο», προέβη «εις σειρά εκτελε- στικών ενεργειών» εναντίον των Εβραίων της πόλης· Κωνσταντίνος Λογοθετόπου- λος, Ιδού η αλήθεια, Αθήνα 1948, σσ. 97-102. Στο πρώτο µεταπολεµικό ∆ιεθνές Σιωνιστικό Συνέδριο του Λονδίνου, το καλοκαίρι του 1945, ο Έλληνας αντιπρόσω- πος (και πρέσβης στη Ηνωµένο Βασίλειο) Ραφαήλ Ραφαήλ δήλωσε ότι ο Λογοθε- τόπουλος «δεν έκανε τίποτα», βλ. Fleming, ό.π., σ. 132.

αρχές Κατοχής και τους συνοδοιπόρους τους στην κατοχική Ευρώ- πη,⁹⁸ φαίνεται ότι για τους συντάκτες του υποµνήµατος η δίωξη

«Ελλήνων πατριωτών», η οποία –θυµίζω– είχε ήδη ξεκινήσει, δεν ήταν αρκετή ώστε να τους ωθήσει να κοινοποιήσουν την πρόθεσή τους, αν µη τι άλλο, για πιο «σκληρή» στάση σε περίπτωση που το αίτηµα περί αναστολής δεν γινόταν δεκτό. Όπως ορθά έχει παρα- τηρηθεί, στο υπόµνηµα δεν υπάρχει «η παραµικρή νύξη για τυχόν κλιµάκωση των αντιδράσεων από την πλευρά των φορέων» που το υπέγραψαν.⁹⁹ Αντ’ αυτού, η «αναστολή» επαφίεται στην υλοποίηση

«των ακραιφνών εκείνων ιδεών, τας οποίας το Ελληνικόν Πνεύµα και η υψηλή καλλιέργεια της πατρίδος σας ανύψωσαν εις συνθήµα- τα παναθρωπίνου ακτινοβολίας και ασυζητήτου επιβολής»· την ίδια δε στιγµή, µάλλον ασυνείδητα, φανερώνεται ένας κάποιος έρποντας αντισηµιτισµός, αφού υπογραµµίζεται η «ιδιαιτερότητα» των Ε- βραίων της χώρας που εµφανίζονται να «έχουσι διάφορον νοοτρο- πίαν από τους εν Γερµανία τοιούτους».

Το υπόµνηµα δεν φαίνεται να απέκτησε ευρεία δηµοσιότητα, όπως, για παράδειγµα, εκείνο που απέστειλαν στο Νορβηγό πρω- θυπουργό Κουίσλινγκ επτά προτεστάντες επίσκοποι, το Νοέµβριο του 1942, και το οποίο διαβάστηκε από τον άµβωνα των εκκλησιών για δύο συνεχόµενες Κυριακές.¹⁰⁰ Είναι δε χαρακτηριστικό ότι ακό-

µα και ο οξυδερκής και καλά πληροφορηµένος Θεοτοκάς, ο οποίος είχε σχεδόν καθηµερινή επαφή µε τη συνεργάτιδα του ∆αµασκηνού Ιωάννα Τσάτσου, δεν αναφέρει τίποτα σχετικό στο ηµερολόγιό του, ενώ σηµειώνει µε αφορµή τις εκδηλώσεις που έγιναν στην Αθήνα για την 25η Μαρτίου ότι, ενώ «άλλοτε οι θρησκευτικές τελετές µ’

92. Johan Snoek, The Grey Book: A Collection of Protests Against Anti-Semitism and the Persecution of Jews Issued by Non-Roman Catholic Churches and Church Leaders During Hitler’s Rule, Humanities Press, Νέα Υόρκη 1970.
93. Μαργαρίτης, ό.π., σ. 116.
94. Abrahamsen, ό.π., σσ. 141-143. Και οι επτά επίσκοποι είχαν παραιτηθεί απ’ το αξίωµά τους το Φεβρουάριο του 1942, διαµαρτυρόµενοι για τη «ναζιστικοποίηση» της κοινωνίας, µε αποτέλεσµα πέντε απ’ αυτούς να σταλούν σε στρατόπεδα συγκέ- ντρωσης, απ’ όπου αφέθηκαν ελεύθεροι τρεις µήνες αργότερα, για να τεθούν σε κατ’ οίκον περιορισµό, Shoek, ό.π., σ. 116.

εθνικό χαρακτήρα γινόντανε κρυφά, [...] τώρα γίνονται όλα φανερά και στις κεντρικές εκκλησίες και στους δρόµους».¹⁰¹ Αν και µάλλον δεν αποτελεί τη µόνη εξήγηση, είναι πιθανόν ότι στη συγκυρία της εποχής και µε δεδοµένη την ανάγκη οι όποιες προσπάθειες διάσω- σης των Εβραίων, όπως, για παράδειγµα, µέσω της «βάφτισής» τους, να γίνονται «µέσα σε απόλυτη µυστικότητα»,¹⁰² ο ∆αµασκη- νός δεν ήθελε να εξαντλήσει κάθε περιθώριο ανοχής από µέρους των κατοχικών αρχών για ένα ζήτηµα η πορεία του οποίου, τουλά- χιστον σε ό,τι αφορούσε τις γερµανοκρατούµενες και βουλγαρο- κρατούµενες περιοχές, είχε ήδη δροµολογηθεί. Αυτό όµως δεν εξη- γεί επαρκώς γιατί ανακοίνωσε στον Άλτενµπουργκ την απόφασή του «να ηγηθή προσωπικώς της εξεγέρσεως» ενάντια στην πολιτική επιστράτευση,¹⁰³ αν και δηµόσια κατήγγελλε ότι «ανεύθυνοι ταρα- ξίαι ενσπείρουν ανά την χώραν φήµας περί σχεδιαζοµένης γενικής επιστρατεύσεως»,¹⁰⁴ και την ίδια στιγµή δεν έκανε καµία νύξη περί παραίτησής του αν δεν σταµατούσε η περαιτέρω «δίωξη» των εν

«Ελλάδι Ισραηλιτών». Φαίνεται για τον αρχιεπίσκοπο το εβραϊκό ζήτηµα δεν αφορούσε την πλειοψηφία του «εθνικού συνόλου» και ότι «γινόταν αντιληπτό ως θέµα ηθικής τάξης, χωρίς άλλες συνέπει- ες για το κράτος και την Εκκλησία».¹⁰⁵

Για τον νέο πόλο «πανεθνικής εµβέλειας» δεν ετίθετο φυσικά ζήτηµα «άκρας µυστικότητας». Έχοντας προσαρµόσει στη συγκυ- ρία του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα την εσωστρεφή και δύσκα-

µπτη µεσοπολεµική θέση του ΚΚΕ σχετικά µε τη «µάζα» των 55 χι- λιάδων περίπου Εβραίων της Θεσσαλονίκης, «αποτελούµενη στην τεράστια πλειοψηφία της από σκλάβους καπνεργάτες, χαµάληδες, τσαγκάρηδες, µικροεµπόρους, ιδιωτικούς υπαλλήλους κ.λπ., [που] δεν γνώρισε µια µέρα καλή, εκτός απ’ την πείνα, την αθλιότητα, την

92. Γιώργος Θεοτοκάς, Τετράδια ηµερολογίου (1939-1953), ∆ηµήτρης Τζιόβας

(επιµ.), Εστία, Αθήνα χ.χ.έ., σσ. 407-408.

92. Ιωάννα Τσάτσου, Φύλλα Κατοχής, γ΄ έκδ., Εστία, Αθήνα 1976, σ. 88. 103. Βενέζης, ό.π., σ. 255-259.

104. Χρ. Χρηστίδης, Χρόνια Κατοχής 1941-1944. Μαρτυρίες ηµερολογίου, Αθήνα

1971, σ. 367.

104. Μαργαρίτης, ό.π., σ. 117.

τροµοκρατία, τη δολοφονία και τον εµπρησµό»,¹⁰⁶ το ΕΑΜ θα κρούσει τον κώδωνα του κινδύνου για το «καινούργιο έγκληµα» που ετοιµάζεται «κατά του λαού µας». Σε προκήρυξή του «προς όλο τον Ελληνικό Λαό», στις 22 Ιανουαρίου 1943, την ίδια µέρα που η Νέα Ευρώπη πληροφορούσε τους αναγνώστες της ότι «απηγορεύθη εις την Γαλλίαν εις όλους τους Εβραίους να εξέρχωνται του τόπου της κατοικίας των άνευ ιδιαιτέρας αδείας», σηµειώνεται ότι «το νέο αυτό έγκληµα δεν στρέφεται µόνον κατά των Εβραίων αλλά και ε- ναντίον του Ελληνικού Λαού, γιατί οι Έλληνες Εβραίοι είναι ένα κοµµάτι του λαού µας που έχει συνδέσει την τύχην του µε την τύχη ολάκερου του ελληνικού λαού»· τονίζεται η «πατριωτική αυταπάρ- νηση» των Εβραίων που «πρόσφεραν τη θυσία του αίµατος στο α- γώνα εναντίον του φασισµού και για τη σωτηρία της Πατρίδος

µας»· και ζητείται από «όλους τους Έλληνας και κάθε χριστιανό να βοηθήση για τη σωτηρία» τους.¹⁰⁷

Η αµεσότητά της, ο προληπτικός χαρακτήρας της (δεκαεπτά η-

µέρες πριν από την υιοθέτηση των πρώτων φυλετικών µέτρων στη Θεσσαλονίκη), το κάλεσµα για «οµαδικές διαµαρτυρίες, µεγάλες επι- τροπές και γενικότερες κινητοποιήσεις [ώστε] να µαταιώσουµε το ετοιµαζόµενο απαίσιο “Πογκρόµ”» είναι στοιχεία που, αναµενόµενα, όταν αναλογισθεί κανείς και το χώρο από τον οποίο προέρχεται, αλλά και το κοινό στο οποίο απευθύνεται, διαφοροποιούν την προκήρυξη από το υπόµνηµα. ∆εν είναι όµως τα µόνα. Σηµασιολογικά, στο υπό-

µνηµα δεν συναντάται η λέξη «Εβραίος», µε τους όποιους στερεοτυ- πικούς συνειρµούς της, αλλά το «Ισραηλίτης ελληνικής υπηκοότη- τας», όρος που περιγράφει ένα ενσωµατωµένο κοµµάτι του συνόλου που προσδιορίζεται όχι µε βάση θρησκευτικά ή φυλετικά κριτήρια αλλά στο πλαίσιο της κρατικής ιδιότητας του πολίτη. Παράλληλα,

104. «Η εβραϊκή µειονότητα. Πογκρόµ, σκλαβιά, πείνα», Νέος Ριζοσπάστης, 9 Αυ- γούστου 1932, σ. 1.
105. Χρονικά, τόµ. ΚΘ', αρ. φ. 201 (Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2006), 70. Η προκή- ρυξη υπογράφεται από το «Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ) των Εθνικο- τοπικών Οργανώσεων Ρούµελης, Θεσσαλίας, Ηπείρου, Θράκης-Μακεδονίας, Ε- πτανήσων, ∆ωδεκανήσων, Κρήτης, Πελοποννήσου, Νήσων του Αιγαίου και Εβραί- ων».

είναι εµφανής η προσπάθεια να παρουσιαστεί «ολόκληρος ο Ελληνι- κός Λαός» ως φερόµενος εναντίον της «διώξεως της Ισραηλιτικής Κοινότητος», ενώ υπάρχει και σαφής αναφορά στη δήλωση του Τσο- λάκογλου, το καλοκαίρι του ’41, ότι «Εβραϊκόν ζήτηµα εν Ελλάδι δεν υφίσταται ούτε πρόκειται να δηµιουργηθή ποτέ [...]. Πάντες οι Έλ- ληνες, ασχολούµενοι εις τα ειρηνικά των έργα, δύνανται να ώσιν ή- συχοι ότι [...] τελούν υπό την προστασίαν των Αρχών Κατοχής και της Κυβερνήσεως». Αντίθετα, η προκήρυξη χρησιµοποιεί το ευρέως δια- δεδοµένο «Εβραίος» µε αναφορά στο σύνολο των Ελλήνων Εβραίων, και όχι σχεδόν αποκλειστικά µόνο της Θεσσαλονίκης, ζητά να «τσα- κίσουµε κάθε καταδότη των Εβραίων» και τελειώνει µε το: «Κάτω κάθε διωγµός (Πογκρόµ) κατά των Εβραίων. Θάνατος στον Κατα- χτητή και σε κάθε ενεργό προδότη».

Αν και αποτελεί χαρακτηριστική επωδό ΕΑΜικών προκηρύξεων, σε συνδυασµό µε τη ρητά διατυπωµένη θέση ότι «χτυπώντας ο κα- ταχτητής τους Εβραίους [...] επιδιώκει να χτυπήσει το ακµαίο αγω- νιστικό φρόνηµα ολάκερου του λαού µας», η έκκληση για το «τσά- κισµα» κάθε καταδότη και ενεργού προδότη εντάσσει τη «σωτηρί- α» του εβραϊκού στοιχείου στο πλαίσιο του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα. Καθώς, όµως, ο τελευταίος όλο και περισσότερο επικεντρώ- νεται στον «εσωτερικό» εχθρό, στους καταδότες και προδότες, το ΕΑΜικό κάλεσµα αποκτά µια νέα διάσταση. Στα µέσα Οκτωβρίου του ’43, αφού δηλαδή είχε τελειώσει η «περίοδος χάριτος της ιταλι- κής Κατοχής»,¹⁰⁸ και µε αφορµή τη διαταγή των Γερµανών περί εγ- γραφής όλων των εναποµεινάντων Εβραίων στα µητρώα των κοινο- τήτων τους, την απαγόρευση εγκατάλειψης των µονίµων κατοικιών τους και την επιβολή βαριών ποινών σε όσους «αποκρύπτουν Ε- βραίους, παρέχουν αυτοίς καταφύγιον ή βοηθούν αυτούς όπως δραπετεύουν»,¹⁰⁹ µια άλλη προκήρυξη σχετικά µε τους Εβραίους, αυτή τη φορά της Κοµµουνιστικής Οργάνωσης Αθήνας, επαναλαµ- βάνει µεν το κάλεσµα για τη σωτηρία του εβραϊκού στοιχείου, τονί- ζει όµως ότι ο διωγµός του οφείλεται στο γεγονός ότι ο κατακτητής

104. Ασσέρ-Πάρδο, ό.π., σ. 16.
105. Ραφαήλ Φρεζής, Η ισραηλιτική κοινότητα Βόλου, Ώρες, Βόλος 1994, σ. 98.

και οι ντόπιοι συνεργάτες του επιζητούν να τραβήξουν την «προσο- χή µας» προς έναν «πλασµατικό» εχθρό, επιδιώκοντας µε αυτόν τον τρόπο να «ξεχάσουµε τους πραγµατικούς µας εχθρούς, τον κατα- χτητή και τους ηγέτες του Ε∆ΕΣ».¹¹⁰

Ανεξάρτητα πάντως από αυτήν τη δογµατική και άκαµπτη θέση, ειδικά όταν αναλογιστεί κανείς ότι µεγάλο κοµµάτι του αντιστασια- κού µπλοκ, από τον Ε∆ΕΣ έως την ΠΕΑΝ, είχε εκδηλώσει δηµόσια την αλληλεγγύη του προς το δοκιµαζόµενο εβραϊκό στοιχείο της χώρας,¹¹¹ η συµβολή του ΕΑΜ στη διάσωση όσων Εβραίων ήταν δι- ατεθειµένοι να βγουν στην υπό δηµιουργία Ελεύθερη Ελλάδα ήταν καθοριστική. Όπως χαρακτηριστικά ανέφερε ο αρχιραβίνος Αθη- νών Ηλίας Μπαρζιλάι σε επιστολές του κάπου από την «Ελεύθερη Ελλάδα», τον Ιούνιο του ’44, «η αρωγή του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στο έργο της διάσωσης των Εβραιών [...] έχει υπάρξει σηµαντική. [Οι] οργα- νώσεις του έχουν δώσει απτά παραδείγµατα του πραγµατικού τους πατριωτισµού, ανθρωπισµού και φιλοσηµιτισµού».¹¹²

Αυτό ισχύει κυρίως για την περίοδο αµέσως µετά την ιταλική συνθηκολόγηση, αλλά δεν συναντάται και σε όλες τις περιπτώσεις. Σε πόλεις της Παλιάς Ελλάδας, όπως στην Αθήνα και στο Βόλο, για παράδειγµα, όπου ο βαθµός ένταξης των Εβραίων στον κοινωνικό ιστό της ελληνορθόδοξης πλειονότητας ήταν ιδιαίτερα ισχυρός, οι

104. Richard Clogg (επιµ.), Greece 1940-1949. Occupation, Resistance, Civil War, Palgrave, Νέα Υόρκη 2002, σ. 107. Πρβλ. L. S. Stavrianos, “The Jews of Greece”, Journal of Central European Affairs, 8 (1945), 262-263.
105. Χρονικά, 201 (Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2006), 71-72, και Επίσκοπος Φαναρί- ου Αγαθάγγελος, «Η µέριµνα και συναντίληψη της Εκκλησίας προς τους Έλληνες Εβραίους», στο ∆ιακονία και λόγος. Χαριστήριος τόµος προς τιµήν του Αρχιεπι- σκόπου Αθηνών, Αρµός, Αθήνα 2004, σ. 371.
106. “Report on the Tragedy of the Jews of Greece” (14 Ιουνίου 1944) και “Appeal to All Jews of Free Countries” (28 Ιουνίου 1944) που συµπεριλαµβάνονται, µαζί µε την αχρονολόγητη, αλλά πάντως µεταπολεµική, έκθεση της Κεντρικής Επιτροπής του ΕΑΜ µε τίτλο “The Jews and the Liberation Struggle”, σε βιβλιοδετηµένο τόµο

µε φυλλάδια, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, κωδικός HJ 87.9/V.1. Λιγότερο φειδωλός, ο γιος του αρχιραβίνου θα σηµειώσει πολύ αργότερα ότι και οι δύο αντιµαχόµενες παρατάξεις στον εµφύλιο της Κατοχής κράτησαν καλή στάση απέναντι στο εβραϊ- κό στοιχείο της χώρας, «προφανώς επειδή ήδη γνώριζαν τα δεινά των Εβραίων της Ευρώπης»· Fleming, ό.π., σ. 243 (υποσηµ. 90).

ηγεσίες των κοινοτήτων τους όχι µόνο αποδέχτηκαν µε ενάργεια την προσφερόµενη χείρα βοηθείας (και του ΕΑΜ και των κατά τό- πους εκκλησιαστικών και διοικητικών αρχών), αλλά πριν τη φυγή τους κατέστρεψαν τα κοινοτικά αρχεία, ώστε να µην πέσουν στα χέρια των Γερµανών.¹¹³

Αντίθετα, αλλά και µάλλον αναµενόµενα, στην περίπτωση της Κέρκυρας η πανεθνική έκκληση του αριστερού αντιστασιακού κινήµα- τος δεν µπορούσε να έχει απτά αποτελέσµατα, από τη στιγµή που η

µαζική διαφυγή στην ηπειρωτική Ελλάδα ήταν αντικειµενικά αδύνατη. Πέρα από ορισµένες περιπτώσεις ατοµικής αλληλεγγύης¹¹⁴ και την, κατά το µάλλον ή ήττον, ανθρωπιστική στάση, στο παρασκήνιο όµως, του µητροπολίτη Μεθόδιου,¹¹⁵ στο σύνολό της η τοπική κοινωνία φαί- νεται να αποδέχτηκε µε ανακούφιση την «εκτόπιση» των Εβραιών, κατά κύριο λόγο ιταλικής καταγωγής, του νησιού. Σχετική ανακοίνωση

«προς τον λαόν της Κέρκυρας», στις 9 Ιουνίου 1944, την οποία υπέ- γραφαν ο νοµάρχης, ο δήµαρχος και ο διευθυντής της Αστυνοµίας, χαιρετίζει την, κατ’ ευφηµισµό, «αποστολήν των προς εκτέλεσιν εργα- σίας», η οποία «θ’ αποβή προς όφελος της αγαπητής ωραίας νήσου», καθώς: «Τώρα το εµπόριον ευρίσκεται εις τα δικά µας χέρια! Τώρα θα θερίζωµε ηµείς οι ίδιοι τους καρπούς της εργασίας µας! Τώρα θα στραφή η επισιτιστική και οικονοµική κατάστασις προς όφελός

µας!».¹¹⁶ Εκ των υστέρων, για ορισµένους η ανακοίνωση ήταν γερµα- νικής και µόνο έµπνευσης, την οποία οι αρχές της πόλης «σύρθηκαν»

104. Ενδεικτικά βλ. Kitroeff, ό.π., σσ. 62-63. Ραφαήλ Φρεζής, Ψηφίδες ιστορίας του ελληνικού εβραϊσµού, Βόλος 2007, σσ. 30-34, 69-70. Φραγκίσκη Αµπατζοπούλου,

«Εισαγωγή», στο Γιοµτώβ Γιακοέλ, Αποµνηµονεύµατα 1941-1943, Ίδρυµα Ετς Α- χαΐµ - Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1993, σσ. 16-18. Βασίλης Ριτζαλέος, «Η ώρα της δράσης. Ο αρχιραβίνος Μπαρζιλάι και οι Εβραίοι στην Αθήνα αντιµέτωποι µε τους Ναζί το φθινόπωρο του 1943», Χρονικά, 207 (2007), 10-14, και Joseph Ben, “Jewish leadership in Greece during the Holocaust”, στο Israel Gutman - Cynthia Haft (επιµ.), Patterns of Jewish Leadership in Nazi Europe 1933-1945, Yad Vashem, Ιερουσαλήµ 1979, σσ. 351-352.

104. Γκατένιο Όσµο, ό.π., σ. 79.
105. Μεθόδιος Κοντοστάνος, Αρχείον και καθηµερινά περιστατικά γεγονότα επί ιταλικής και γερµανικής κατοχής, Κέρκυρα 1949, σσ. 152-153, 420-421.
106. Χρονικά, 201 (Ιανουάριος - Φεβρουάριος 2006), 44.

να υπογράψουν, ενώ για άλλους αποτέλεσε ένα «θέµα [που] δεν ενό- χλησε καθόλου τον ελληνικό πληθυσµό» του νησιού.¹¹⁷ Σε κάθε περί- πτωση πάντως, η λεηλασία των σπιτιών και µαγαζιών των Εβραίων, που ακολούθησε την καταγραφή και τον εγκλεισµό τους στο Παλιό Φρούριο, από το «µαινόµενο όχλο», µε τη συνεργασία των οργάνων της τάξης,¹¹⁸ όχι µόνο συνάδει µε παρόµοια φαινόµενα διαρπαγής, στη Θεσσαλονίκη και στα Γιάννενα, για παράδειγµα, αλλά ερµηνεύεται και στο πλαίσιο των αντισηµιτικών αντανακλαστικών της τοπικής κοινω- νίας.¹¹⁹ Η πρόσληψη του Εβραίου «άλλου» ως η «πλεµπάγια», κατά το διορισµένο δήµαρχο Κόλλα, που αποµυζά «τη συγκοµιδή των αγρών

µας»,¹²⁰ αποτελεί µία από τις παραµέτρους του διόλου πρωτότυπου κερκυραϊκού αντισηµιτικού λόγου που αρθρώνεται από τα πάνω, όπως ανερυθρίαστα τον διατύπωσε ο Πολυλάς την επαύριο του πογκρόµ του 1891. Στην προκειµένη περίπτωση, έστω και πενήντα και πλέον χρόνια αργότερα, ο ελληνικής υπηκοότητας Κερκυραίος Εβραίος ήταν ακόµα

«ο Ιουδαίος [που] απορροφά και δεν αποδίδει»·¹²¹ ο βέβηλος, κατά Νέα Ευρώπη, που θησαύριζε, ενώ τα «παιδιά του λαού έσβυναν εις την αγκάλην των µητέρων των από την πείναν και το ψύχος, γυµνά, πεινα- σµένα, άρρωστα».¹²²

Αµαχητί, ούτως ειπείν, είχε πέσει στα χέρια του «καταχτητή» λίγο νωρίτερα, την άνοιξη του ’44, και το µεγαλύτερο κοµµάτι της ρωµανιώτικης κοινότητας των Ιωαννίνων, η παρουσία της οποίας ανάγεται στους αιώνες. Όχι µόνο η ηγεσία της κοινότητας συνερ- γάστηκε έως την τελευταία στιγµή µε τους Γερµανούς για το «µά- ντρωµα» των µελών της·¹²³ όχι µόνο η «εκτόπισή» τους έγινε µε την

104. Κώστας ∆αφνής, Οι Ισραηλίτες της Κέρκυρας. Χρονικό επτά αιώνων, Ισραηλι- τική Κοινότητα Κερκύρας, Κέρκυρα 1978, σσ. 35-37, και Γκατένιο Όσµο, ό.π., σ. 78, αντίστοιχα.

118. ∆αφνής, ό.π., σ. 37.

119. Πρβλ. Μαργαρίτης, ό.π., σ. 124.

120. Μόλχο, ό.π., σ. 246.

121. Βλ. παραπάνω υποσηµ. 26.
122. Βλ. παραπάνω υποσηµ. 89.
123. Λογοτεχνική αναπαράσταση στο διήγηµα του Θανάση Χατζή «Σαµπεθάι Κα-

µπιλής».

«υποδειγµατική» συνεργασία της χωροφυλακής·¹²⁴ αλλά και δεν φαίνεται να υπήρξε καµία δηµόσια έκκληση συµπαράστασης εκ µέ- ρους ούτε των τοπικών εκκλησιαστικών¹²⁵ και διοικητικών αρχών, ούτε των αντιστασιακών οργανώσεων.

Η περίπτωση των Ιωαννίνων, η οποία (όπως και η αντίστοιχη της Κέρκυρας) αµυδρά έχει σκιαγραφηθεί από την υπάρχουσα ι- στοριογραφική παραγωγή, είναι, θεωρώ, ενδεικτική της πολυσηµί- ας όχι µόνο των συλλογικών στάσεων και αντιδράσεων της χριστια- νικής πλειονότητας σε τοπικό επίπεδο, αλλά και των παραµέτρων που τις καθορίζουν. Πώς αλλιώς άραγε µπορεί να εξηγηθεί η σιωπή των παλαιών πόλων εξουσίας στο πλαίσιο µιας κοινωνίας που ούτε είχε να αντιπαρέλθει τη µνήµη ενός έντονου αντισηµιτικού παρελ- θόντος, ούτε αυτοπροσδιοριζόταν µε βάση τον, ούτως ή άλλως, µι- κρό βαθµό ετερότητας της ρωµανιώτικης κοινότητας· αλλά και η αντίστοιχη των νέων σε µια πόλη που βρισκόταν πολύ κοντά σε πε- ριοχές υπό τον έλεγχο είτε του ΕΛΑΣ είτε του Ε∆ΕΣ.

Εξίσου ενδεικτική και η δηµόσια σιωπή των θρησκευτικών και κοσµικών ελίτ της χριστιανικής Θεσσαλονίκης. Στα «αποµνηµονεύ-

µατά» του, γραµµένα το δεύτερο µισό του 1943, ύστερα από τη δι- αφυγή του στην Αθήνα, ο Γιοµτώβ Γιακοέλ σηµειώνει µε πικρία, σχετικά µε τα γεγονότα της 10ης Ιουλίου 1942 στην πλατεία Ελευ- θερίας, ότι δεν υπήρξε οιαδήποτε µορφή συλλογικής αντίδρασης εκ

µέρους «ούτε της χριστιανικής κοινωνίας, ούτε των κρατικών και τοπικών αρχών».¹²⁶ Σε µια προσπάθεια να εξηγήσει αυτήν τη στά- ση, ο Ελβετός απεσταλµένος του ∆ιεθνούς Ερυθρού Σταυρού στην πόλη René Burkhardt, πρώην διευθυντής της κεραµοποιίας Αλλατί- νι και παντρεµένος µε χριστιανή Ελληνίδα, θα υποστηρίξει τον Ο- κτώβριο του ’42 ότι ήταν συµπτωµατική ενός σιγοβράζοντος αντι-

121. Christoph Schminck-Gustavus, Μνήµες Κατοχής ΙΙ. Ιταλοί και Γερµανοί στα Γιάννενα και η καταστροφή της εβραϊκής κοινότητας, Ισνάφι, Ιωάννινα 2008, σσ. 250-251.
122. Είναι άραγε τυχαίο ότι στο άρθρο του επισκόπου Αγαθάγγελου («Μέριµνα») δεν υπάρχει οποιαδήποτε αναφορά στη «συνδροµή» του µητροπολίτου Σπυρίδωνος;
123. Γιακοέλ, ό.π., σ. 59.

εβραϊσµού που, κατά κύριο λόγο, εκπορευόταν από τις «ανώτερες τάξεις» (classes élevées).¹²⁷ Σε κάθε περίπτωση πάντως, εκ των υ- στέρων είναι φανερό ότι η απουσία δηµόσιας παρέµβασης τον Ιού- λιο του ’42 πήρε διαστάσεις εκκωφαντικής σιγής την άνοιξη του ’43, αποκτώντας στο χρόνο µια κανονικότητα που σηµατοδοτεί τον τρό- πο µε τον οποίο κοµµάτι της συγκεκριµένης κοινωνίας διαχειρίζεται όχι µόνο το παρελθόν της πόλης αλλά και τη µνήµη του παρελθό- ντος της –όπως τουλάχιστον κατέδειξε η «απουσία των Θεσσαλονι- κέων», των «οργανώσεων και των διανοουµένων» της πόλης κατά Γιακοέλ,¹²⁸ από το συνέδριο στο οποίο παρουσιάστηκαν σε µια πρώ- τη µορφή οι εισηγήσεις του παρόντος τόµου.¹²⁹

∆εν υπάρχει αµφιβολία ότι ο µητροπολίτης Γεννάδιος¹³⁰ προέβη σε «θαρραλέα διαβήµατα [...] παρά τω κατακτητή, δι’ ων κατεβλή- θη αξιέπαινος προσπάθεια µαταιώσεως των κατά των Ελλήνων Ισ- ραηλιτών απαισίων διωγµών», τα οποία όµως, µάλλον αναµενόµε- να, απέβησαν µάταια, «ουχί δι’ έλλειψιν θάρρους αλλά διά την πρω- τοφανή θηριωδίαν και αναλγησίαν των ναζήδων»·¹³¹ η αλληλέγγυα δε και ανθρωπιστική του στάση πιστοποιείται και από την αναγνώ- ρισή του, το 1969, ως «∆ίκαιου των Εθνών» από το Yad Vashem.

121. Steven Bowman, “Another Righteous Gentile: The ICRC Representative in Salonika”, Thetis, 3 (1996), σ. 218. Για τη δράση του Burkhardt, βλ. και Jean- Claude Favez, The Red Cross and the Holocaust, Cambridge University Press, Κέ-

µπριτζ 2000, σσ. 165-171.

121. Βλ. εδώ υποσηµ. 126.
122. Πρβλ. Γεωργία Μαυροδή, «“Το Ολοκαύτωµα ως τοπική ιστορία”. Τα γιατί και τα πώς µιας µεγάλης ιστορίας», στην ιστοσελίδα http://list.cineca.it/cgi- bin/wa?A0=EUI-CIVIL WAR (ηµεροµηνία αποστολής: 7 Οκτωβρίου 2008).
123. Για περισσότερα βλ. το άρθρο του Βασίλη Ριτζαλέου στον παρόντα τόµο.
124. Πρόεδρος και γραµµατέας της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης προς

µητροπολίτη Γεννάδιο (αχρονολόγητο [1946]), στο Βερέµης - Κωνσταντοπούλου (επιµ.), ό.π., σσ. 367-368. Βλ. και Apostolou, “The Exception”, 185-186, Matsas, ό.π., σ. 22, Μόλχο, ό.π., σ. 138, Αγαθάγγελος, «Μέριµνα», σσ. 376-377, Χανταλί, ό.π., σσ. 63-64, και Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος, «Η Εκκλησία έχει πάντοτε ανοι- χτή την αγκαλιά της για όλους τους Έλληνες», στην ιστοσελίδα http://www. ecclesia. gr/greek/archbishop/christodoulos.asp?id = 590&what_main =1&what _ sub=4&lang=gr&archbishop_heading=Eλληνισµός (ανακτήθηκε 27 Ιανουαρίου 2009).

Ακόµα πάντως και αν για την προσφορά «της Εκκλησίας µας στη Θεσσαλονίκη προς τους Εβραίους κατοίκους της, κατά την περίοδο του διωγµού των από τους Γερµανούς, και οι λίθοι κεκράξονται»,¹³² το ερώτηµα παραµένει: Γιατί η πρόθεση για «προσφορά» δεν απέ- κτησε τότε δηµόσιο χαρακτήρα; Γιατί ο µητροπολίτης, πρόσφυγας ο ίδιος, κινητοποιήθηκε µόνο παρασκηνιακά και δεν τέθηκε επικεφα- λής του ποιµνίου του στο πλαίσιο ενός συλλογικού, µαζί δηλαδή µε τις νόµιµες οργανώσεις και σωµατεία της πόλης, δηµόσιου διαβή-

µατος για ένα «ζήτηµα» για το οποίο, ειρήσθω εν παρόδω, όχι µόνο ακόµα και οι πέτρες φώναζαν, αλλά δεν αφορούσε απλά «τους Ε- βραίους κατοίκους» της συµπρωτεύουσας, αλλά, αν µη τι άλλο, τους

«ισραηλίτες συµπολίτες» του(ς);

Παρόµοια ερωτήµατα τίθενται και για το τοπικό ΕΑΜ. Τη στιγ-

µή που το αριστερό αντιστασιακό κίνηµα είχε δηµόσια εκδηλώσει την αντίθεσή του απέναντι στον προετοιµαζόµενο διωγµό του εβρα- ϊκού στοιχείου, η συµπρωτεύουσα σειόταν από εκδηλώσεις διαµαρ- τυρίας απέναντι στην πολιτική επιστράτευση¹³³ και τα φερέφωνα των δωσίλογων διατυµπάνιζαν ότι

«από αιώνων τώρα όλοι οι Έλληνες έχοµεν κάµη µίαν διαπίστωσιν: Την διαπίστωσιν ότι οι Εβραίοι αποτελούν διά την χώραν µας ό,τι δι’ ένα υγιή οργανισµόν µία γάγγραινα [...]. Πρέπει λοιπόν να φύγη [...]. Να υπάγη όπου θέλει. Πάντως να µη µείνη εδώ, εις την Ελλάδα,

121. Επιστολή του µητροπολίτη Άνθιµου στην Καθηµερινή (18 Ιουνίου 2008), όπου κριτική στον υπογράφοντα για τις «αυτοαναιρούµενες» απόψεις του, «γεγονός που ίσως οφείλεται στα συναισθήµατά του, αφού και ο ίδιος είναι Εβραίος»· http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_columns_2_18/06/2008_274269 (ανακτήθηκε 27 Ιανουαρίου 2009).
122. Ενδεικτικά βλ. Πέτρος Παπαπολυβίου, «Αντίσταση εντός των τειχών», στο Βασίλης Γούναρης - Πέτρος Παπαπολυβίου (επιµ.), Ο φόρος του αίµατος στην κα- τοχική Θεσσαλονίκη. Ξένη κυριαρχία, αντίσταση και επιβίωση, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 77. Ανάλογα φαινόµενα δηµόσιων µαζικών κινητοποιήσεων συναντώνται λίγους µήνες αργότερα (τον Ιούλιο) ενάντια στην επέκταση της βουλ- γαρικής ζώνης Κατοχής.

την οποίαν εµίσησε, την οποίαν εξεµεταλλεύθη, την οποίαν εξύβρι- σεν, της οποίας το πένθος επανηγύρισε και την χαράν επένθησε»,¹³⁴

η Ελευθερία, το «όργανον του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου Μακεδονίας», αγρόν ηγόραζεν.¹³⁵ Αν και αντίστοιχα φαινόµενα συ- ναντά κανείς και στην περίπτωση του γαλλικού αντιστασιακού πα- ράνοµου τύπου,¹³⁶ η «σιωπή» αυτή είναι ενδεικτική της διάχυτης

µεταξύ παλαιών και νέων ελίτ αντίληψης περί του «ξένου» και, ως εκ τούτου, επίφοβου Θεσσαλονικιού Εβραίου.

Υπενθυµίζω ότι το θέµα εδώ δεν είναι γιατί δεν «σώθηκε» µεγα- λύτερος αριθµός Θεσσαλονικέων Εβραίων από τους χριστιανούς συ- ντοπίτες (και συµπολίτες) τους –ένα ζήτηµα, άλλωστε, το οποίο είναι και απόλυτα συνυφασµένο µε τη στάση του αρχιραβίνου Κόρετς, η οποία για ορισµένους θεωρήθηκε (και θεωρείται) «προδοτική»,¹³⁷ ειδικά όταν συγκριθεί µε εκείνη του Μπαρζιλάι. Το ερώτηµα είναι γιατί οι ελίτ της χριστιανικής Θεσσαλονίκης επέλεξαν να µην εκφρά- σουν δηµόσια την αντίθεσή τους στο διωγµό των Ελλήνων συµπολι- τών τους. Ο φόβος γερµανικών αντιποίνων, η έλλειψη χαρισµατικών ηγετών, ο παράγοντας Σιµωνίδης, η προοπτική ολόκληρη η ελληνική Μακεδονία να πέσει στα χέρια των Βουλγάρων, όλα αυτά δεν αποτε- λούν από µόνα τους παράγοντες που να εξηγούν την απουσία συλλο- γικής στάσης. Και αυτό γιατί ολόκληρη η Ελλάδα είχε, ήδη από το δεύτερο µισό του ’41, ανάλογες εµπειρίες των πολυσχιδών «δυσκο- λιών» της Κατοχής –σε τοπικό και πανελλήνιο πλαίσιο. Εποµένως, το να προβάλλονται αυτές οι παράµετροι ως ερµηνευτικά εργαλεία της

121. Απογευµατινή, 27 Φεβρουαρίου 1943, αναφέρεται στο Πατρικίου, «Μια “νέα ιστορική περίοδος”», σ. 144.
122. Βλ. τη φωτοστατική ανατύπωση των φύλλων της Ελευθερίας στο Σπύρος Κου- ζινόπουλος, Ελευθερία. Η άγνωστη ιστορία της πρώτης παράνοµης οργάνωσης και εφηµερίδας της Κατοχής, β΄ έκδ., Καστανιώτης, Αθήνα 1986.
123. Βαρών, «Μια “σιωπή”», σ. 84 (υποσηµ. 25).
124. Στη δίκη του Άιχµαν, ο Κόρετς στιγµατίστηκε ως «προδότης για την εγκληµα- τική του λιποψυχία», βλ. Flemming, ό.π., σ. 118. Ενδελεχή και κριτική εξέταση του θέµατος από την Minna Rozen, “Jews and Greeks remember their past: The politi- cal career of Tzevi Koretz (1933-43)”, Jewish Social Studies: History, Culture, So- ciety, 12/1 (2005), 111-166.

«ιδιαιτερότητας» της χριστιανικής Θεσσαλονίκης αποτελεί, κατά τη γνώµη µου, µια γενικευτική απλοποίηση.

Κι όµως, η γερµανοκρατούµενη Θεσσαλονίκη διέφερε από την κατοχική Ελλάδα στο εξής: Τριάντα και κάτι χρόνια ύστερα από την ενσωµάτωσή της στο ελληνικό κράτος εξακολουθούσε να συγκροτεί ένα αστικό κέντρο που όµοιό του δεν υπήρχε σε ολόκληρη τη Βαλ- κανική Χερσόνησο –πόσο µάλλον στην Ελλάδα. Συναπαρτιζόταν δε και από ένα ευµέγεθες εβραϊκό στοιχείο, του οποίου η διακριτή πα- ρουσία και η σχετική οικονοµική ευρωστία ενδυνάµωνε τις παρα- δοσιακές ελληνορθόδοξες αντιλήψεις περί του εθνοθρησκευτικού

«άλλου» ως ξένο, µη αφοµοιώσιµο, αντίπαλο συστατικό του εθνι- κού, κοινωνικοπολιτικού και οικονοµικού γίγνεσθαι της πόλης. Ένα επίφοβο στοιχείο, η αποµάκρυνση του οποίου, αν και δεν είχε ενερ- γητικά επιδιωχθεί στο παρελθόν, αποτελούσε παρόλα αυτά desideratum. Μ’ άλλα λόγια, µια συλλογική φιλοσηµιτική στάση δεν συναντιέται στην περίπτωση αυτή επειδή ακριβώς δεν ήταν ποτέ στα χαρτιά, τρόπον τινά –και όχι µόνο λόγω των συγκεκριµένων, αλλά πάντως εφήµερων, συγκυριών (και αναγκών) της στιγµής. Α- ντιστρόφως, εκδηλώθηκε µια αντισηµιτική στάση ακριβώς επειδή η

«έξοδος» των Θεσσαλονικέων Εβραίων δια πληρεξουσίων, αν και, επαναλαµβάνω, δεν είχε επιδιωχθεί µέχρι τις αρχές του ’43, ήταν ανέκαθεν στα χαρτιά.

Αντί επίλογου

Όπως κι αλλού στην κατεχόµενη Ευρώπη, έτσι και στην Ελλάδα οι συλλογικές στάσεις και αντιδράσεις στο διωγµό Εβραίων συµπολιτών εξηγούνται και ερµηνεύονται στο πλαίσιο και των συνθηκών της επο- χής και του πολυσχιδούς ιστορικού παρελθόντος. Και σε εθνικό και σε τοπικό επίπεδο ορίζονται από την εµπειρία και/ή µνήµη προηγούµε- νων αντισηµιτικών και φιλοσηµιτικών εκδηλώσεων, το βαθµό ενσωµά- τωσης των εβραϊκών κοινοτήτων στο εθνικό σύνολο, τις σχέσεις τους

µε τις ελληνορθόδοξες κοινωνίες στις οποίες ζούσαν κ.ο.κ. Μ’ άλλα λό- για, δεν υπάρχει καµία παράµετρος που από µόνη της, είτε µε την πα-

ρουσία της είτε µε την απουσία της, να οδηγεί αναπόφευκτα στην αυ- τόµατη αποδοχή και/ή απόρριψη ερµηνευτικών σχηµάτων.

Θεωρώντας ότι τα όποια ερµηνευτικά σχήµατα ούτε τελεολογι- κά, ούτε µη αναστρέψιµα είναι, δεδοµένου ότι το πραγµατικό υλικό είναι, αν µη τη άλλο, ηµιτελές, τα βασικά επιχειρήµατα του παρα- πάνω κειµένου µπορούν να συνοψιστούν στα κάτωθι:

α) Υπό την ηγεσία του αρχιεπίσκοπου ∆αµασκηνού, η Εκκλησία της Ελλάδος πρωτοστάτησε µιας συλλογικής πρόθεσης αλληλεγγύης απέ- ναντι σε αυτούς που προσδιόριζε ως Ισραηλίτες ελληνικής υπηκοότη- τας. Ως νοµοταγείς Έλληνες πολίτες, που είχαν δώσει στο πρόσφατο παρελθόν τεκµήρια του πατριωτισµού τους, η διαπόµπευσή τους γι- νόταν αντιληπτή περισσότερο ως θέµα ηθικής τάξης παρά ως ζήτηµα που αφορούσε το σύνολο της επικράτειας. Αναντίρρητα, ο βαθµός πρόσληψης της στάσης αυτής, αλλά και της ανταπόκρισης σ’ αυτήν, ποικίλλει από περιοχή σε περιοχή.¹³⁸

β) Ο υπό δηµιουργία νέος πόλος εξουσίας είδε στους υπό διωγµό Έλληνες Εβραίους ένα αναπόσπαστο κοµµάτι του λαού στον αγώνα του(ς) ενάντια στους κατακτητές και, από το φθινόπωρο του ’43, ενάντια στους δωσίλογους και προδότες –πραγµατικούς και πλα- σµατικούς. Μέσω του οργανωτικού του δικτύου, το ΕΑΜ έπαιξε πρωτεύοντα ρόλο στη διάσωση των Εβραίων ηπειρωτικών, κατά κύ- ριο λόγο, περιοχών της Παλιάς Ελλάδας.

γ) Στην περίπτωση της Θεσσαλονίκης, της Ιερουσαλήµ των Βαλκα- νίων, συναντιέται όλη η γκάµα πιθανών στάσεων και αντιδράσεων. Αν σε ατοµικό επίπεδο τα µονοπάτια που οδήγησαν στην εκ των υ- στέρων αναγνώριση Ελλήνων χριστιανών ως «∆ικαίων των Εθνών» ήταν πολλά και ποικίλα, ήταν εξίσου σε συλλογικό επίπεδο εκείνα που οδήγησαν σε αντισηµιτικές αντιδράσεις και/ή στάσεις αδιαφο-

121. Αξιοσηµείωτη εδώ η στάση του µητροπολίτη Ζακύνθου που, µαζί µε το δήµαρ- χο της πόλης, παρουσιάστηκαν στο διοικητή και του δήλωσαν απερίφραστα ότι, σε περίπτωση που οι λιγότεροι από 300 Εβραίοι του νησιού «εκτοπίζονταν», θα πή- γαιναν µαζί τους να µοιρασθούν «τη µοίρα τους»· Αγαθάγγελος, «Μέριµνα», σ.

376. Πέρα από τις ανθρωπιστικές διαστάσεις της, είναι αξιοσηµείωτη και επειδή αναδεικνύει και άλλες παραµέτρους του όποιου ερµηνευτικού σχήµατος, όπως τη χρονική συγκυρία (αρχές καλοκαιριού του 1944), αλλά και την «παρελκυστική τα- κτική» ορισµένων Γερµανών αξιωµατικών, βλ. Φλάισερ, ό.π., σ. 338.

ρίας.¹³⁹ Ασχέτως αν ήταν εύκολη ή δύσκολη υπόθεση η αρωγή προς τους Θεσσαλονικείς Εβραίους,¹⁴⁰ οι παλιές και νέες ελίτ της πόλης επέλεξαν να µην εκφράσουν δηµόσια την πρόθεσή τους να ηγηθούν του αγώνα ενάντια στο διωγµό Ελλήνων πολιτών. Αδυνατώντας να υπερβούν την παραδοσιακή αντίληψη περί του Εβραίου άλ- λου/ξένου, όλες οι ηγεσίες, συµπεριλαµβανοµένης και εκείνης του ΕΑΜ Μακεδονίας, φαίνεται ότι προείδαν στην «έξοδο» των Εβραί- ων συµπολιτών τους ένα δώρο εξ ουρανού σε αναζήτηση µιας ελλη- νορθόδοξης Θεσσαλονίκης.

139. Πρβλ. David Gushee, “Many paths to righteousness: An assessment of re- search on why righteous Gentiles helped Jews”, Holocaust and Genocide Studies, 7/1 (1993), 372-401.
140. Πρβλ. Michael Phayer, ““Helping the Jews is not an easy thing do”. Vatican Holocaust policy: Continuity or change?”, Holocaust and Genocide Studies, 21/3 (2007), 421-453.